درس کلام استاد ربانی

موضوع: نقد مسیر پیامبری، نقد و بررسی اشکالات

عمومیت نبوت و مساله فترت

سخن در باره مساله عمومیت نبوت و نیز اشکالی بود که بر مساله فترت گرفته شده بود. همان طور که بیان شد در قرآن کریم در سه آیه مساله فترت مورد بحث قرار گرفته است:

1. ﴿يا أَهْلَ الْكِتابِ قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنا يُبَيِّنُ لَكُمْ عَلى‌ فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشيرٍ وَ لا نَذيرٍ فَقَدْ جاءَكُمْ بَشيرٌ وَ نَذيرٌ وَ اللَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَديرٌ﴾[1] . در آیه می فرماید: ما برای شما پیامبران را فرستادیم تا نگویید چرا بشیر و نذیری برای ما نیامد، یعنی اگر انبیاء فرستاده نمی شدند اهل کتاب می توانستند در مقابل خداوند احتجاج کنند. این آیه بیان می کند که ارسال نبی به مقتضای لطف الهی واجب است و به همین خاطر قبل از ایشان نیز بشیر و نذیر بوده است، اما بشیر و نذیری مانند پیامبر نبوده است.

2. ﴿وَ ما كُنْتَ بِجانِبِ الطُّورِ إِذْ نادَيْنا وَ لكِنْ رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أَتاهُمْ مِنْ نَذيرٍ مِنْ قَبْلِكَ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُون﴾‌[2] . در آیه بعد یعنی آیه 47 می فرماید: ﴿وَ لَوْ لا أَنْ تُصيبَهُمْ مُصيبَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَيْديهِمْ فَيَقُولُوا رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ إِلَيْنا رَسُولاً فَنَتَّبِعَ آياتِكَ وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنين﴾‌: اگر نه آن بود كه به سبب گناهانى كه مرتكب شدند عذابى به آنان برسد ، پس بگويند : اى پروردگار ما چرا پيامبرى به سوى ما نفرستادى تا از آياتت پيروى كنيم و از مؤمنان باشيم [ بى‌ترديد در عذاب كردن و هلاكتشان شتاب مى‌نموديم].

این آیه نیز بیان می کند که رسول برای آنان فرستاده شده تا حجت نداشته باشند.

3. ﴿لِتُنْذِرَ قَوْماً ما أُنْذِرَ آباؤُهُمْ فَهُمْ غافِلُون﴾‌[3] .

قسمت انتهایی این آیات بیان گر ضرورت و وجوب ارسال رسولان است. اکنون این سوال مطرح است که آیا این قسمت آیات با صدر آنها که مساله فترت و نبوت نبی را در زمان هایی بیان می کند تعارض ندارد؟ روشن است که تعارضی نیست و رفع آن به این است که گفته شود عبارت «ما اتاهم من نذیر» مقید است و مراد از آن، نذیر صاحب شریعت یا مانند آن بوده است، یعنی در میان آنان نذیری اعم از نبی غیر صاحب شریعت یا وصی ایشان بوده است اما نبی صاحب شریعت نبوده است. بنابراین از فاصله حضرت عیسی (ع) تا پیامبر اکرم (ص) حجت بوده است اما حجت صاحب شریعت نیامده است.

نکته

گاهی به خاطر فهم نادرست یک مطلب، اشکال ایجاد می شود. برای رفع آن اگر آن مطلب خوب تفسیر و فهم شد، اشکال رفع می شود و دیگر نیازی به اقامه دلیل نیست. در بحث ما نیز نویسنده مسیر پیامبری، مساله عمومیت در نبوت و نیز فترت را درست معنا نکرده است و به همین خاطر اشکال کرده است. معنای صحیح عمومیت نبوت این است که یک حجت الهی از اول دنیا تا آخر آن در زمین وجود دارد؛ مصداق اول آن حجت، نبی صاحب شریعت، و مصداق دوم آن نبی تبلیغی و مصداق سوم آن وصی آنان است. بنابراین مراد حجتی معصوم است که خلا معرفتی بشر را که نمی تواند با عقل پر کند، جبران می کند.

امام معصوم و حفاظت از دین

وجود حجت معصوم در هر زمان لازم است زیرا اگر نباشد از کجا می توان مطمئن بود که معارف اصیل اسلامی به صورت صحیح باقی مانده است؟ یکی از تفاوت های مذهب شیعه و اهل سنت این است که عالمان شیعه به جهت غنای منابع، نیازی به استفاده از امثال قیاس و استحسان ندارند، بر خلاف اهل سنت که از جهت منبع فقیر هستند. بر اساس اعتقاد شیعه، امام معصوم اعم از اینکه حاضر یا غایب باشد، حفاظت دین را به عهده دارد و اگر جایی لازم بدانند در آن دخالت می کند و این امر با غیبت ایشان منافاتی ندارد.

این دین و آیین در نظارت امام معصوم است و اگر اشتباهی در منبع باشد دخالت می کند. البته مساله خطای فهم مساله دیگری است که در زمان حضور امام هم صورت می گرفته است. فلسفه وجود امام معصوم به تصریح روایات این است که حافظ دین باشد و طبق این فلسفه اگر بخواهد در اصل دین کم و زیادی اتفاق بیفتد، ایشان ورود می کند و آن را برطرف می کند. در عصر غیبت نیز از سکوت و عدم دخالت امام، اطمینان پیدا می کنیم که منبع اجتهاد عالمان دین اشکالی ندارد. در مورد اصول عملی نیز خود معصومین (ع) اینگونه راهنمایی کرده اند. بنابراین منبع اجتهاد از جهت عقل و نقل خللی ندارد. علمای اهل سنت یا اصلا منبع کم دارند مانند امام ابوحنیفه که به نقل ابن خلدون وی تنها 17 روایت نبوی را قبول داشت. یا منبع دارند مانند اهل حدیث و حنابله اما مشکل این منابع آن است که اولا: از طریق معصوم نرسیده است، ثانیا: به نظارت معصوم هم نبوده است. این فرق مهمی میان اهل سنت و شیعه است.

سخن آیت الله جوادی آملی درباره فترت

آیت الله جوادی بحث فترت و اشکال آن با عمومیت نبوت را در تفسیر تسنیم، ذیل آیه فترت مطرح کرده و فرموده اند: حامل وحی گاهی وصی و نایب پیامبر است و زمانی نماینده اش و هنگامی علمای عادل آن امت هستند. پس عالم عادلی که با هجرت به مراکز علمی، دین خود را صحیح می آموزد و برای انذار قوم خود به زادگاه خویش بر می گردد می توانند مصداق نذیر در آیه ﴿و ان من امه الا فیها نذیر﴾ باشد. بر این اساس انبیا و اولیاء و علمای دین باور و دیندار، حجت های خدا بر خلق هستند در نتیجه همیشه حجت خدا روی زمین هست هر چند بر اثر ستم ستمکاران نتوانند اظهار وجود کنند.[4]

قسمت انتهایی کلام ایشان مقداری اجمال دارد. اگر مراد ایشان این باشد که عالم دینی در طول امام معصوم باشد مانعی ندارد و صحیح است. مانند اینکه احمد ابن اسحاق که در زمان امام عسکری (ع) در قم وکیل بودند، نذیر هم بودند. یا در دوران غیبت علمای دین به اذن از امام معصوم حجت هستند، کما اینکه مفاد حدیث مشهور «و اما حوادث الواقعه»[5] نیز بیان گر همین مطلب است. اما اگر مراد این باشد که عالم دینی می تواند علی وجه استقلال و بدون اذن امام نذیر باشد، صحیح نیست.

عمومیت مکانی نبوت

گفته شده در همه مناطق روی زمین پیغمبر مبعوث نشده است و پیامبرانی که در قرآن از آنها یاد شده است مربوط به خاورمیانه بوده اند. چرا برای مناطق دور پیامبر فرستاده نشده است؟ در اینجا چند فرض به لحاظ عقلی قابل تصویر است:

1. در هر خانواده ای یک پیامبر بوده باشد.

2. در هر فامیل و خاندانی یک پیامبر باشد.

3. در هر محله ای پیامبری باشد.

4. در هر شهری یک پیامبر باشد.

5. در هر کشوری پیامبری باشد

6. پیامبر در یک منطقه ای که مرکزیت داشته و به اصطلاح قرآن ام الغراء بوده است داشته باشد و توسط پیک ها پیام های خود را به دیگران برساند. مانند اینکه پیامبر اکرم (ص) در حجاز مبعوث شدند، اما نبوت ایشان عمومی بود حتی شامل جنیان هم بود.

در مورد صورت اخیر تفاوت مکان هایی که مردم با پیامبر داشتند از سه جهت می تواند تاثیر داشته باشد: الف) در آگاه شدن از معارف وحیانی. ب) از زبان خود ایشان بشنوند یا از دیگران بشنوند. ج) در اطاعت از پیامبر و عمل به آن پیام ها.

سوال: در واقعیت عینی و تاریخی کدام یک از این فروض واقع شده است؟

انشاء الله این بحث در جلسه آینده دنبال می شود