درس کلام استاد ربانی

موضوع: نقد مسیر پیامبری، نقد و بررسی اشکالات

عمومیت نبوت در قرآن

سخن در مساله عمومیت نبوت و دلالت قرآن و روایات بر آن بود. گفته شد در این باره در قرآن کریم دو دسته از آیات آمده است که در برخی از آنها کلمه قریه و برخی کلمه امت آمده است.

کاربرد کلمه قریه و امت در قرآن

دسته اول آیاتی است که در آنها کلمه «قریه» آمده است. این آیات بیان می کند که برای هر قریه ای پیامبر نیامده است، چنانچه فرموده است: ﴿وَ لَوْ شِئْنا لَبَعَثْنا في‌ كُلِّ قَرْيَةٍ نَذيراً﴾[1] . نبوت انبیا در این جا به این صورت بوده که نبی برای ام القری فرستاده می شده است و متناسب به مناطق دیگری که لازم بوده، نماینده از سوی ایشان فرستاده می شده است. در مورد چند و چون آن هم چون علم ما چون کامل نیست، نمی توانیم به صورت کامل قضاوت کنیم و تنها می توانیم به صورت پسینی حکم کنیم.

دسته دوم آیاتی است که در آنها کلمه «امت» آمده است. قرآن کریم در این باره می فرماید: ما برای هر امتی پیامبری فرستادیم ﴿وَ لَقَدْ بَعَثْنا في‌ كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولا﴾[2] و ﴿وَ إِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلاَّ خَلا فيها نَذيرٌ﴾[3] . در مورد اینکه مراد از امت چیست دو احتمال بیان شد: احتمال اول اینکه مراد از امت، ام القری است، به این خاطر که گفته شد امت به جمعیتی گفته می شود که دارای امر مشترکی اعم از دین واحد، مکان واحد و یا زمان واحد هستند. احتمال دیگر این است که مراد از امت همه کسانی باشد که مورد خطاب هدایت تشریعی الهی هستند. خدای متعال برای هر جمعی از مردم که اراده فرموده آنان را هدایت نماید، رسول و نذیری برای آنها می فرستد. این جمع می تواند شامل منطقه خاصی باشد و یا شامل همه مردم دنیا باشد که در هدایت تشریعی انبیاء اولو العزم مورد نظر است. بنابراین مثلا امت حضرت نوح (ع) جهانی بوده است، زیرا خداوند برای همه مردم آن زمان هدایت تشریعی را خواسته و حضرت نوح (ع) را با کتاب آسمانی برای هدایت آنها فرستاده است. البته این امر مانعی با آن ندارد که پیامبران تبلیغی نیز در زمان آن حضرت بوده باشند.

کاربرد عام کلمه امت

نکته ای که در اینجا باید توجه داشت این است که مراد از امت یک پیامبر (در کاربرد عام) تنها کسانی که به ایشان ایمان آورده اند نیستند، بلکه امت بر هر کسی که در زمان آن پیامبر مقصود پیام ایشان بوده می شود اعم از اینکه ایمان بیاورد و یا ایمان نیاورد. بنابراین امت در این کاربرد شامل دو گروه مومنان و کافران به ایشان می شود.

امت در این معنا، ابتدا در علم الهی شکل گرفته است و خداوند پیامبرانش را برای این امت تشریع می کند. ﴿وَ لَقَدْ بَعَثْنا في‌ كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَة﴾[4] . این آیه می فرماید: برخی از امت پیامبر هدایت یافته و برخی گمراه شده اند، یعنی کسانی که گمراه شده اند هم جز امت این پیامبر محسوب می شوند.

در آیه دیگر می فرماید: ﴿وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذا جاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَ هُمْ لا يُظْلَمُون﴾‌[5] . مفسرین در اینجا گفته اند: به جهت اختصار عبارت آیه کوتاه بیان شده است و معنای آن چنین است که برای هر امتی رسولی است و مردم در مقابل او دو گروه می شوند: برخی به او ایمان می آورند و برخی کافر می شوند. کسانی که در مقابل او ایستادگی می کنند، نسبت به آنها قضاوت و داوری می شود. علامه می فرماید: این آیه دو قضای الهی را بیان می کند: قضای اول مبعوث کردن پیامبران است و قضای دوم این است که چون مردم در مقابل نبی دو گونه برخورد می کنند، خداوند مومنان را نصرت و کافران را هلاک می کند.[6]

در آیه 5 سوره غافر نیز می فرماید: ﴿كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقاب﴾‌[7] : پيش از آنان قوم نوح و اقوامى كه بعد از آنان بودند [ پيامبرانشان را ] تكذيب كردند ، و هر امتى آهنگ پيامبر خود كردند تا او را دستگير كنند [ و از ابلاغ دين بازش دارند ، يا از وطن بيرونش نمايند ، يا او را بكشند ] و با توسل به باطل براى نابود كردن حق و از ميان بردن آن ستيزه كردند ، پس من هم آنان را [ به عذاب ] گرفتم ، پس [ بنگر كه ] عذاب من چگونه بود.

کاربردهای دیگر امت

امت کاربردهای دیگری هم دارد. یکی از این کاربرد اختصاص به مومنین به آن پیامبر دارد: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ﴾[8] . بنابر نظر مشهور این آیه خطاب به مسلمانان است. در روایات آمده است که مراد، خیر ائمه است. وقتی از امام درباره اینکه آیه دلالت بر امت اسلامی دارد سوال شد فرمودند: آیا گمان می کنید که ظلمه و فراعنه این امت واقعا امت این پیامبر هستند و شایستگی دارند که خیر امت باشند؟ نه مراد از امت، ائمه صالح هستند.

در این کاربرد مجموع امت را امت می گوییم اما به اعتبار وجود ائمه آنهاست، مانند اینکه مثلا گفته می شود قمی ها مردمان ویژه ای بودند که انقلاب از آنها نشات گرفته است. روشن است که این سخن به این معنا نیست که همه قمی ها خوب هستند بلکه به اعتبار افراد شاخص آن بیان شده است.

در آیه دیگر می فرماید: ﴿وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيدا﴾[9] . این آیه بیان می کند که امت اسلامی الگو برای همه بشریت است. روشن است که مراد از آن نیز همه افراد این امت نیستند، بلکه ائمه و صالحین از این امت هستند.

کلمه امت کاربرد اخصی نیز دارد که به معنای ائمه اطهار (ع) است. می فرماید: ﴿رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحيمُ﴾[10] : اى پروردگار ما ! ما را [ با همه وجود ] تسليم خود قرار ده ، و نيز از دودمان ما امتى كه تسليم تو باشند پديد آور ، و راه و رسم عبادتمان را به ما نشان ده ، و توبه ما را بپذير ، كه تو بسيار توبه‌پذير و مهربانى‌.

ادامه بحث انشاءالله در جلسه آینده بیان می شود