درس کلام استاد ربانی

موضوع: نقد مسیر پیامبری، نقد و بررسی اشکالات

عمومیت نبوت و پیامبری

گوشه ای از منزلت های حضرت علی اکبر ع

درباره مقام و منزلت حضرت علی اکبر (ع) همان کلام امام حسین (ع) کافی است که فرمود: «اللهم اشهد على هؤلاء القوم، فقد برز إليهم غلام اشبه الناس خلقا و خلقا و منطقا برسولك‌». ایشان هم مشابهت ظاهری و هم از جهت خلق و سیرت نفسانی و هم به لحاظ نطق زبانی و باطنی و فکری شبیه رسول گرامی اسلام بودند.

علی اکبر (ع) شخصیت برجسته ای بودند، اما وقتی که خورشید تابان می تابد، ستارگان هر چقدر برجسته باشند کمتر مورد توجه قرار می گیرند. در زمان ائمه اطهار (ع) نیز عالمان دینی خیلی برجسته ای وجود داشتند که در مقایسه با عالمان دینی غیر شیعی برجسته تر بودند، اما آن عالمان غیر شیعی خیلی مطرح هستند اما اینها کمتر مورد توجه اند. مثلا آن مقداری که از ابو حنیفه سخن به میان می آید از زراره سخنی به میان نمی آید. یا آن مقداری که از واصل بن عطا یا حسن بصری به عنوان متکلمان معتزلی یاد می شود، از امثال هشام بن حکم یا هشام بن سالم یا مومن الطاق با اینکه برجسته تر هم بودند سخن به میان نمی آید. این بدان خاطر بود که اینان شاگرد ائمه اطهار (ع) بودند و توجه ها بیشتر متوجه خورشید عالم تاب امام بود. این مانند تفاوت کسی است که در یک شهرستان کرسی درس دارد با کسی که در حوزه علمیه تدریس می کند.

کاربردهای امت در قرآن

درباره عمومیت مکانی نبوت، به آیاتی از قرآن کریم اشاره شد. از جمله در این آیه می فرماید: ﴿وَ لَقَدْ بَعَثْنا في‌ كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولا﴾[1] . همان طور که گفته شد امت در قرآن کاربردهای مختلفی دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره می شود:

معنای عام امت

امت به معنای جمعیت است اما در این کاربرد به این معنا نیست که هر جا جمعیتی بوده باشد پیامبری برای آنها فرستاده شده است، بلکه مراد از امت، جمعیتی است که اراده شده هدایت شوند. خدای متعال شریعتی را برگزیده که گاه برای بخشی از مردم و گاه برای کل آنان توسط پیامبر تبیین می شود. این امت بعد از آمدن پیامبر دو گروه می شوند: امت مومن و امت ضاله، همان طور که در ادامه آیه آمده است: ﴿فَمِنْهُمْ مَنْ هَدَى اللَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ حَقَّتْ عَلَيْهِ الضَّلالَة﴾. بنابراین مراد از امت نبی تنها کسانی نیستند که به پیامبر ایمان آورده اند، بلکه شامل مومنان و کافران می شود.

در آیه دیگر می فرماید: ﴿كَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ وَ الْأَحْزابُ مِنْ بَعْدِهِمْ وَ هَمَّتْ كُلُّ أُمَّةٍ بِرَسُولِهِمْ لِيَأْخُذُوهُ وَ جادَلُوا بِالْباطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ فَأَخَذْتُهُمْ فَكَيْفَ كانَ عِقاب﴾‌[2] . تعبیر اینکه خداوند هم آنان را گرفت و مورد عذاب قرار داد از باب مشاکله است. این گونه تعبیرها در جاهای دیگر قرآن هم بکار رفته است، مثلا در جای می فرماید: آنان استهزا کردن و خداوند نیز آنان را استهزا نمود. استهزا قبیح است و معنای اینجا این است که خداوند آنها را به استهزاء شان عذاب کرد. یا آنجا که فرموده است خداوند با آنها خدعه می کند به این معنا است که خدعه آنها را باطل می کند.

معنای خاص امت

در این کاربرد امت به معنای کسانی است که به آن نبی ایمان آورده اند. به عنوان نمونه در این آیه آمده است: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ﴾[3] . در این کاربرد، امت نبی تنها مومنان را شامل شود. در آیه دیگر می فرماید: ﴿وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيدا﴾[4] .

معنای اخص امت

کاربرد سوم امت اخص است و شامل معصومین می شود. به عنوان نمونه حضرت ابراهیم (ع) در این آیه می فرماید: ﴿رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَ أَرِنا مَناسِكَنا وَ تُبْ عَلَيْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحيمُ﴾[5] : اى پروردگار ما ! ما را [ با همه وجود ] تسليم خود قرار ده ، و نيز از دودمان ما امتى كه تسليم تو باشند پديد آور ، و راه و رسم عبادتمان را به ما نشان ده ، و توبه ما را بپذير ، كه تو بسيار توبه‌پذير و مهربانى‌. مراد از این کلام دعای حضرت ابراهیم (ع)، اسلام به تمام معنا و تسلیم بودن صد درصد است. از امام صادق (ع) روایت شده که با استناد به همین آیه فرمودند: مراد از امه مسلمه ما اهل بیت (ع) هستیم[6] . علامه در تفسیر همین آیه و شرح این روایت می فرماید: مقصود از امت مسلمه در این آیه گر چه امت پیامبر است اما نه به معنای کسانی است که ایمان آورده اند، بلکه مراد معصومین از این امت است. مقصود، امت محمد (ص) است اما نه به معنای کسانی که پیامبر (ص) برای هدایت آنها مبعوث شده بود و نه به معنای کسانی که به ایشان ایمان آورند، بلکه به معنای اخص یعنی ذریه حضرت ابراهیم (ع) است که از ویژگی عصمت برخوردار بودند[7] .

ما حصل بحث تا اینجا این شد که از منظر قرآن کریم امت کاربردهای مختلفی دارد که گاه شامل بخشی از مردم و گاه همه مردم که مورد قصد هدایت می باشند می شود. اشکال نویسنده کتاب مسیر پیامبری این است که عمومیت نبوت را اشتباه معنا کرده و آن گاه اشکال کرده اند. اگر عمومیت به معنای کل مکان باشد یعنی در هر جایی نبی آمده باشد، چنین عمومیتی نیست، اما سوال می کنیم شما از کجا می گویید عمومیت نبوت به این معنا است؟ ابتدا از خود این پیامبر سوال می کنیم عمومیت را به چه معنایی می داند. در بررسی آیات قرآن که در اینجا به معنای کلام پیامبر در نظر گرفته شده است معلوم می شود که مراد این است که در هر امتی رسولی فرستاده شده است و مقصود از آن همه کسانی است که مورد قصد هدایت بوده اند. این معنا دیگر اشکال گفته شده را به همراه ندارد.

ادامه بحث انشاء الله در جلسه آینده بیان می شود.