درس کلام استاد ربانی

موضوع: نقد مسیر پیامبری، نقد و بررسی اشکالات

عمومیت نبوت و پیامبری

سخن در باره عمومیت مکانی نبوت بود. گفته شد این عمومیت به این معنا نیست که در هر مکانی لازم باشد پیامبری فرستاده شود، بلکه این عمومیت به معنای این است که پیام الهی فراگیر باشد. از جهت عقل اینکه در هر مکانی نبی حاضر شود و مستقیما پیام الهی را برساند و یا با واسطه این کار را انجام دهد، فرقی در تحقق هدف رسالت نمی کند.

عقل در اصل نبوت پیشینی است، به این معنا که حکم می کند بعثت انبیاء مقتضای حکمت الهی و امری ضروری و قطعی است و بدیلی ندارد، اما عقل در چگونگی نبوت پسینی است به این معنا که چون اولا در این باره مصادیق مختلفی ممکن است ثانیا عقل انسان قادر به تشخیص همه وجود آن نیست، نمی تواند یکی از مصادیق را تعیین کند و در مقابل چون فعل الهی را حکیمانه می داند، حکم می کند که آنچه خداوند برگزیده است، بهترین گزینه است.

گفته شد بر اساس قرآن کریم، پیامبر در هر قریه ای نیامده است بلکه در ام القری مبعوث شده است و او ماموریت داشته است که دعوت خود را به سایر مناطق برساند. اکنون این سوال مطرح می شود که آیا این پیام رسانی توسط پیامبر به صورت خارق العاده انجام شود، مانند اینکه از طی الارض برای جابجایی در مکان ها استفاده کند و یا از طریق روش های عقلایی این کار انجام شود، مانند ارسال پیک و سفیر؟ پاسخ این است که هر روش ممکن است و عقل منعی در آنها نمی بیند، اما همان طور که گفته شد چون ما درک عمیق جزئی نداریم و نمی توانیم همه مصالح را بفهمیم، در مورد اینکه کدام روش واقع شود نمی توانیم حکم قطعی کنیم و در این باره پسینی حکم می کنیم.

سوال: آیا پیامبر اکرم (ص) در شیوه تبلیغ خویش به روش خارق العاده عمل کردند و یا به صورت متعارف این کار را انجام دادند؟ از بررسی روش آن حضرت معلوم می شود که ایشان روش متعارف را برگزیده اند، به همین خاطر ابتدا به صورت مخفیانه تبلیغ خود را آغاز کردند و در مرحله بعد به تبلیغ عشیره خود پرداختند، و کم کم تبلیغ خود را گسترش دادند تا جایی که به مناطق مهم جهان مانند ایران و مصر و ... نامه و پیک فرستادند.

تا اینجا معلوم شد که مراد از عمومیت نبوت، عمومیت دعوت نبی است نه عمومیت شخص نبی. نویسنده کتاب مسیر پیامبری در اشکال خود گفته است: نظریه شما که پیامبری را گزینش و لطف الهی می دانید باطل است، زیرا لطف الهی موسع است و باید عمومیت داشته باشد و برای همه مناطق نبی آمده باشد در حالی که چنین نیست. در نقد این سخن می گوییم: شما عمومیت نبوت را درست معنا نکرده اید. اگر مراد شما عمومیت به معنای عمومیت شخص نبی باشد که صحیح نیست و اگر مراد شما عمومیت دعوت است که نقضی ندارد.

سوال و جواب

سوال: گاه افرادی را می بینیم که متدین اند اما گرفتار مشکلات فراوانی اند و در زندگی بد می آوردند، اما در مقابل افرادی را می بینیم که اصلا تقیدی ندارند و لاابالی اند، اما زندگی خوب و مشکلات کمی دارند، این مساله چگونه است؟

جواب: این مساله وجوهی دارد. یکی از آنها این است که شیطان نسبت به افراد متدین، حساسیت بیشتری دارد و تلاش زیادی می کند، و بیشتر آنها را اذیت می کند، اما کسانی که با شیطان همراه و در مسیر او حرکت می کنند، شیطان با آنها کاری ندارد. مسلم است کسانی که گاو شیرده شیطان باشند، شیطان کاری به آنها ندارد.

شیطان موجود پلیدی است و اگر کاری به کار او نداشته باشی و دنبال او بروی، کاری به شما ندارد، اما اگر در مقابل او بایستی و سخنش را گوش نکنی، شروع به اذیت می کند. این همانند قصه معروف شیخ انصاری است. فردی شیطان را در خواب دید که ریسمان ها و زنجیرهایی در دست دارد که برخی نازک و برخی ضخیم است. از شیطان سوال کرد اینها چیست؟

شیطان گفت: وقتی می خواهم بنی بشر را فریب دهم از اینها استفاده می کنم.

گفت: این زنجیر خیلی ضخیم و بزرگی که پاره شده چیست؟

شیطان گفت: دیشب رفتم شیخ انصاری را با آن به سمت خود بکشانم، اما او زنجیر را پاره کرد و رفت. این برای آن بود که شیخ که در شرایط سختی زندگی می کرد، آن شب تصمیم می گیرد برای مدت کوتاهی مقداری از وجوهاتی که نزدش بود را صورت امانت بردارد و دوباره برگرداند، اما بعد تامل کرده و پشیمان می شود. [به همین خاطر است که می گویند: شیخ انصاری تالی تلو معصوم است].

آن مرد از شیطان پرسید: بگو ببینم برای فریب من از کدام یک از اینها استفاده می کنی؟

شیطان گفت: تو نیازی به اینها نداری چون خودت به همراه من می آیی.

سوال و جواب

چرا فقط نام و تاریخ تعدادی از انبیاء که در منطقه غرب آسیا بوده اند بیان شده است و سخنی از انبیائی که در سایر مکان ها بوده است نیامده است؟

قرآن کریم تصریح دارد که قصه برخی پیامبران را برای ما گفته و برخی را نگفته است،ۀ اما چرا چنین است؟ ملاک آن کدام است؟ ما تفصیل این امر را نمی دانیم، اما می توانیم احتمالاتی را بیان کنیم مانند اینکه در قرآن نام پیامبرانی برده شده که به مردم جزیره العرب نزدیک بوده است تا جنبه عبرت آموزی برای آنها داشته باشد. کما اینکه بعد از بیان داستان حضرت لوط (ع) و حضرت شعیب (ع) می فرماید: ﴿فَانْتَقَمْنا مِنْهُمْ وَ إِنَّهُما لَبِإِمامٍ مُبينٍ﴾[1] : در نتيجه از آنان انتقام گرفتيم ، و [ آثار ] دو شهر نابود شده [ قوم لوط و شعيب ] بر سر جاده‌اى آشكار قرار دارد.

نکته دیگر اینکه بر فرض پذیرش سخن نویسنده که عمومیت نبوت را به معنای عدم حضور نبی در همه مکان ها می داند، باز مبنای مشهور نقض نمی شود زیرا شما خود می گویید پیامبران که انسان های برجسته و حکیم بودند وقتی می دیدند شرایط دعوت فراهم است این کار را انجام می دادند زیرا در صورت نبود این شرایط دعوت آنها بی حاصل و لغو خواهد بود و این کار از فرد حکیم سر نمی زند. خب همین مساله را در مورد انتخاب الهی نیز می توان گفت به این معنا که خداوند که حکیم علی الاطلاق است، وقتی می دیدند شرایط دعوت نبی وجود دارد آنها را می فرستادند و چون شرایط را نامناسب می دیدند، پیامبری نمی فرستاند. ملاک حکیمانه بودن پرهیز از انجام کار لغو است که در فعل پیامبر و فعل خدای متعال وجود دارد.

اشکال

ممکن است گفته شد میان حرکت پیامبر برای دعوت و دعوت الهی فرق است، زیرا نبی وقتی می بیند شرایط مهیا است اقدام می کند اما بنابر نظر الهیون، یکی از اهداف بعثت اتمام حجت است و لذا هر چند کسی ایمان نیاورد و شرایط هم فراهم نباشد، خداوند از باب اتمام حجت نبی خویش را برای اتمام حجت ارسال می کند. ﴿رُسُلاً مُبَشِّرينَ وَ مُنْذِرينَ لِئَلاَّ يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَ كانَ اللَّهُ عَزيزاً حَكيما﴾[2] : پيامبرانى كه مژده‌رسان و بيم‌دهنده بودند تا مردم را [ در دنيا و آخرت در برابر خدا ] پس از فرستادن پيامبران ، عذر و بهانه و حجتى نباشد ؛ و خدا همواره تواناى شكست‌ناپذير و حكيم است‌.

جواب

اگر نبوت خاستگاه الهی نداشته باشد باز بحث اتمام حجت در مورد او معنا دارد، مثل اینکه فردی به منطقه ای می رود و مشکلات آنجا را می بیند اما شرایط برای پذیرش سخن خود نمی بیند. او که حکیم و دلسوز اجتماع است اگر در این شرایط سکوت کند، برخلاف حکمت عمل کرده است «چو می بینی که نابینا و چاه است اگر خاموش بنشینی گناه است». علاوه بر اینکه آن افراد بعدا می توانند با او احتجاج کنند که تو که می دانستی چرا ما را مطلع نکردی و یا چرا بیشتر صبر و حوصله نمی کردی.

ادامه بحث انشاء الله در جلسه آینده بیان می شود.