درس امامت - کتاب المراجعات - استاد ربانی

موضوع: مراجعه 48 و حدیث 34 و 35

بررسی مدلول حدیث تشبیه

بحث درباره مدلول و مفاد حدیث تشبیه بود. حدیثی که پیامبر گرامی اسلام (ص) در آن امیرالمومنین (ع) را به شماری از پیامبران الهی در صفات شاخص و برجسته آنها تشبیه فرمودند. گفته شد این روایت دلالت بر افضلیت آن حضرت بر انبیاء الهی غیر از پیامبر اکرم (ص) دارد، زیرا بیان می کند که مجموعه فضائل برجسته انبیا را ایشان یکجا دارد و این از جهت عقلایی و عرفی دلالت بر افضلیت می کند.

پاسخ به اشکالات

الف) دهلوی سه اشکال بر این دلالت گرفته است:

    1. تشبیه یک فرد بر فرد دیگر به معنای مشابهت و تساوی مشبه و مشبه به نیست.

پاسخ این اشکال روشن است، زیرا فهم عرفی و اصل اولیه در تشبیه دلالت بر برابر بودن مشبه با مشبه به در آن صفتی است که تشبیه در آن صورت گرفته است.

    2. اگر تساوی را بپذیریم، طبق حدیث، امیرالمومنین (ع) با آدم (ع) در علم مساوی است اما حضرت آدم (ع) صفات دیگری هم داشته است. سایر تشبیه های دیگر هم همین گونه است. بنابراین تساوی یک صفت دلیل بر افضل بودن مشبه با مشبه به نیست.

در پاسخ گفته شد آنچه از روایت بر می آید این است صفتی که مورد تشبیه قرار گرفته است، صفت برجسته آن پیامبر بوده است و لذا نمی توان گفت صفات دیگر غیر از این صفات ملاک افضلیت باشند و اینکه مجموعه این صفات برجسته در یک نفر وجود پیدا کرده است و این نشان از افضلیت دارد.

    3. ما روایات صحیحی داریم که برخی صحابه و خلفا را به برخی انبیا تشبیه کرده است. در این صورت نمی توان افضلیت امیرالمومنین (ع) به این اشخاص را توسط آن روایت ثابت دانست.

پاسخ این است که: اولا: بر فرض وجود این روایات و صحیح بودن آنها از نظر اهل سنت، از آنجا که این روایات تنها از طریق آنان نقل شده است، متفردات یک مذهب نمی تواند بر مشترکات بین مذاهب معارض باشد.

ثانیا: در روایاتی که شما بیان کردید، تشبیه به یک پیامبر به صورت مطلق بیان شده و وجه شبه ذکر نشده و معلوم نیست که آیا جهت شباهت از صفات شاخص آن پیامبر بوده یا نه؟ علاوه بر اینکه تشبیه با یک پیامبر با تشبیه به صفات شاخص چندین پیامبر قابل مقایسه نیست.

آیت الله میلانی از کتاب «الروضه الندیه» (شرح التحفه العلویه، نوشته محمد بن اسماعیل الامیر الصنعانی) نقل کرده که گفته است: پیامبر اکرم (ص) برخی صحابه را به برخی از پیامبران در برخی از صفات تشبیه کرده است، ولی برای کسی غیر از علی (ع) تشبیه به پنج پیامبر و نه سه پیامبر، آن هم با عبارت «من أراد أن ینظر» نداریم. این عبارت بر کمال وجود آن صفات دلالت می کند.[1]

ب) سعدالدین تفتازانی در اشکالی گفته است: کمالاتی از پیامبران مزبور که برای علی (ع) ثابت شده است به ایشان اختصاص ندارد.[2]

در پاسخ می گوییم: اگر مراد این است که برخی صحابه هم به انبیاء دیگر تشبیه شده اند، جواب همان است که گفته شد. و اگر مراد این است که بقیه هم این صفات را داشتند، می پرسیم که درجه آن صفت چقدر بوده است؟ آیا هم وزن علم و حکمت انبیاء الهی بوده است؟

ج) فضل بن روزبهان از متکلمان اشاعره است. وی نقدی بر کتاب «نهج الحق» مرحوم علامه حلی نوشته و با تعبیر تندی اسم آن را «ابطال نهج الباطل» گذاشته است. دو نفر از عالمان شیعه به این نقد جواب داده اند: یکی شهید قاضی نورالله شوشتری است که کتاب «احقاق الحق» را نوشته و یکی شیخ محمد حسن مظفر است که کتاب «دلائل الصدق» را نوشته است.

فضل بن روزبهان گفته است: قاعده کلی این است که غیر پیامبر بر پیامبر افضل نخواهد بود و حدیثی که بیان کردید موهم این مطلب است و لذا باطل است.[3]

پاسخ: ما هیچ دلیلی نه عقلی و نه نقلی بر عدم امکان افضلیت بر انبیا نداریم. تنها دلیل بر نبی مکرم اسلام(ص) است که ادله بیان می کند ایشان افضل همه مخلوقات است. بله دلیلی که هست این است که هر پیامبر بر غیر پیامبرانی که پیرو و امت او بودند، افضل است، اما اینکه این پیامبر بر غیر پیامبرانی که پیرو آیین او نبودند افضل است، دلیلی بر آن نیست، بلکه ادله خاص بر خلاف آن است، از جمله آیه مباهله که دلالت روشن بر افضلیت امیرالمومنین (ع) بر سایر انبیاء الهی دارد.

د) سیف الدین آمدی در نقد استدلال به حدیث تشبیه ادعای اجماع کرده که غیر پیامبر بر پیامبر افضل نمی تواند باشد.

پاسخ: بر فرض که قبول کنیم که نمی توان به مدلول حدیث تشبیه استدلال کرد، چه دلیلی بر باطل دانستن آن است؟ شما می گویید افضلیت نیست اما تساوی که هست. اگر حدیث همین مقدار هم دلالت کند، بر استدلال ما کافی است، زیرا بیان می کند که امیرالمومنین (ع) با این پیامبران مساوی است و این پیامبران بر صحابه افضل بودند و لذا امیرالمومنین (ع) بر صحابه افضل است. علاوه بر اینکه اجماعی که بیان شده صرف ادعا است. تاریخ نشان می دهد که در میان صحابه از ابتدا در این مسائل بحث بوده است.

حدیث 35 از مراجعه 48

«قوله صلّى اللّه عليه و آله و سلّم: يا علي إن فيك من عيسى مثلا أبغضته اليهود حتى بهتوا أمه، و أحبّه النصارى حتى أنزلوه بالمنزلة التي ليس بها ... الحديث»[4] : ای علی درباره تو شباهتی با عیسی (ع) است و آن اینکه یهود به وی بغض ورزیدند تا جایی که به مادر او بهتان زدند. و نصاری وی را دوست داشتند به حدی که در حد او شانی قائل شدند که در وی نبود.

منبع حدیث مستدرک حاکم نیشابوری است.[5] رجال و اصل حدیث چنین است : « و حدّثنا محمّد بن القاسم حدّثنا أحمد بن الهيثم، حدّثنا أبو غسّان مالك بن إسماعيل، حدّثنا الحكم بن عبد الملك عن الحارث بن‌ حصيرة، عن أبي صادق، عن ربيعة بن ناجد، عن عليّ عليه السّلام قال: قال رسول اللّه صلّى اللّه عليه و آله: «يا عليّ إنّ اللّه جعل فيك مثلا من عيسى ابن مريم عليه السّلام: أبغضته اليهود حتّى بهتوا أمّه، و أحبّته النصارى حتّى ادّعوا فيه ما ليس له بحقّ، ألا إنّه يهلك في محبّتي مطر يصفني بما ليس فيّ، و مبغض مفتر يحمله شنآنه لي على أن يبهتني، ألا و إنّي لست بنبيّ و لا يوحى إليّ، و لكنّي أعمل بكتاب اللّه ما استطعت، فما أمرتكم من طاعة اللّه- عزّ و جلّ- فواجب عليكم و على غيركم طاعتي فيه، و ما أمرتكم أو أمركم غيري من معصية اللّه، فإنّه لا طاعة لأحد في معصية اللّه، إنّما الطّاعة في المعروف‌».

قریب به اتفاق عالمان رجال، حکم بن عبدالملک که در سند این روایت آمده است را تضعیف کرده و تنها یک نفر وی را توثیق کرده است. ابومریم اعظمی نیز همین اشکال را وارد دانسته است.

مستدرک در ادامه این حدیث را مطابق نظر شیخین دانسته است اما ذهبی در تلخیص حکم بن عبدالملک را مورد خدشه قرار داده است.

بررسی این روایت از جهت سند این است که هر چند این روایت از جهت سند ضعیف است، اما شاهد معتبر دارد. قبلا گفته شد که یکی از طرق اعتبار حدیث این است که دارای شواهد باشد. شاهد صحیح آن روایتی است که در آن از امیرالمومنین (ع) مطالبی را نظیر همین روایت نقل کرده است. آن حدیث از «السنه» ابن ابی عاصم نقل شده و گفته شده سند آن همان طور که آلبانی و دیگران گفته اند صحیح است و لذا شاهد معتبر است. نکته دیگر اینکه اگر چه این حدیث موقوفه است اما چون مضمون آن از مغیبات است، امری نیست که بتوان با فکر و اجتهاد به دست آورده است، بلکه امیرالمومنین (ع) قطعا آن را از پیامبر (ص) شنیده است.

نتیجه اینکه حدیث از جهت سند هر چند ضعف دارد اما چون شاهد معتبر دارد قابل احتجاج است. اکنون نوبت بررسی دلالت حدیث و اینکه مصداق کسانی که محبت و بعض افراطی داشته اند است. انشاءالله این بحث در گفتار بعدی بیان می شود.

﴿.....﴾ اللهم صل علی محمد و آل محمد