درس فقه استاد علی‌اکبر رشاد

موضوع: فقه الحکومة

در خصوص مبانی و مبادی فقه الحکومه بحث می کردیم

و عرض کردیم که در 4 افق و مستوی می توان از مبادی فقه الحکومه سخن گفت. در مستوای دین آنچه که در ذیل فلسفه دین مورد بررسی قرار بگیرد و در مسوای شریعت یعنی آنچه که اگر تکون پیدا کند در فلسفه شریعت مورد بحث قرار می گیرد در مسوای فقه به وصفه العام علی الاطلاق همان چیزی که در فلسفه فقه باید مورد بررسی قرار گیرد و مستوای چهارم مبادی اختصاصی خود فقه الحکومه یعنی آن افق و مستوایی که مربوط می شد به خصوص فقه الحکومه لایه چهارم است. اجمالاً بنا شد که مروری بر مباحثی که در هرکدام از این لایه ها قابل طرح اند داشته باشیم و از میان آن مباحث آنچه را که از اهمیت و کارکرد ویژه برخوردار است را تفصیل بدهیم فهرست اجمالی مباحثی که در فلسفه دین مطرح میشود را ارائه کردیم. فهرست مطالبی را که در فلسفه شریعت قابل طرح است را عرض کردیم و نگاهی می کنیم اجمالاٌ به مباحثی که در فلسفه علم فقه می بایست مطرح بشود البته همانطور که عرض کردیم فقط ارائه فهرست است چون نوع این دانش ها جدید است و پیشینه ای در جهان اسلام و ایران دارد هم اصولاٌ شناحته نیست و هم به جهت تلقی های متفاوتی از این نوع مباحث وجود دارد خلط های در این مباحث رایج است. مثلا در همین فلسفه علم فقه بی آنکه مشخص کنیم مرادمان از فقه چیست می گوییم فلسفه فقه و در خلال بحث گاه فقه را به معنای شریعت اخذ می کنیم که گفته ایم عبارت است از آن احکام مجعول الهی که در واقع تشریع است نه آنچه در افق معرفت فراچنگ مجتهد و فقیه می افتد شریعت آن چیزی است که از سپهر الهی نازل می شود از مجاری معرفت به افق و ساحت انسانی خوب این با فقه که عبارت است از معرفت فراچنگ آمده از کوشش برای فهم شریعت تفاوت می کند فقه احکام مستنبطه است . احکامی است که فقیه تلاش کرده است که دست پیدا کند به شریعت و آنچه که به چنگ آورده است می شود فقه . همچنان که از عنوان و نام هم پیداست فقه است فهم است فهم فقیه است فهم فهیم و متخصص است . بین اینکه آیا ما داریم از فلسفه شریعت بحث می کنیم یا از فلسفه علم فقه بحث می کنیم چنانکه گفته می شود فقه یکبار از آن احکامی که به دست می آید و بدون لحاظ ساختار، تبدیل شدن آن مجموعه مستنبطات به یک علم و بدون لحاظ اینکه آن مجموعه یک نظم علمی پیدا کند و تبدیل به یک معرفت دستگاه وار شده باشد مراد می کنیم . گاهی به علم که دستگاه معرفتی شده باشد یعنی کلمه فقه گاه به شریعت اطلاق می شود که در لسان روایات هم هست و گاهی در لسان روایات به شریعت فقه اطلاق شده است این که راوی فقه به افقه از خود (یعنی راوی شریعت به کسی که فهم شریعت فراتری دارد ) هم به معنای شریعت و هم به مفهوم آن چه استنباط شده است بدون لحاظ آن چه ساختار و تبدیل شدن به دانش را داراست و هم به علم فقه اطلاق می شود آنگاه که به دانش بدل شده باشد. چنانکه گاهی فقه را به فقه استدلالی اطلاق می کنند،گاهی ممکن است که آن را به فقه فتوایی نیز اطلاق کنند به هر حال رساله عملیه نیز فقه است لکن فقه استدلالی نیست. لهذا فقه اطلاحات مختلف دارد و نوعاً به این جهت توجه نمی شود وقتی بحث از فلسفه فقه به میان می آید. و بدون توجه به این جهت از مبادی و مبانی سخن گفته می شود و اینها با هم خلط می شود. چون محل بحث ما در واقع علم فقه است اکنون ما فقه الحکومه را به مثابه دانش فحص کردیم و در جلسه گذشته که بحث موضوع را مورد اشاره قرار دادیم به هر حال به مثابه علم مورد توجه قرار دادیم که به تفصیل به آن خواهیم پرداخت . ما در واقع فرض می کنیم که فقه علی الاطلاق یا فقه الحکومه اگر چونان یک علم لحاظ شود به او اگر نگاه فلسفی کنیم چه مباحثی می بایست مورد بررسی قرار گیرد؟ پس بنابر این فقه را به معنای شریعت به معنی الاعم مراد نمی کنیم و فقه به معنی الاخص را مراد نمی کنیم که ساختار آن را گفتیم. فقه را به معنای مصدری به کار نمی بریم که در این صورت فلسفه فقه به معنای فلسفه اجتهاد خواهد شد . فقه را به معنای فقه فتوایی به کار نمی بریم . فقه را به معنای علم فقه به کار می بریم در واقع اگر فهرست مباحث فلسفه فقه را می گوییم، فهرست مباحث فلسفه علم فقه استدلالی را می خواهیم بحث کنیم.

بناست که مرور کنیم مباحث را، به نظر ما حدود 20 محور به عنوان محورهای اصلی فلسفه فقه قلمداد می شود. بعد از آنکه مرور کردیم بعد آن قسمت هایی را که در استنباط فقه الحکومه موثر است و البته همه موثرند ولی آن قسمت هایی که از یک تأثیر دو چندان برخوردارند آن ها را یک مقداری تفصیل خواهیم داد. مانند هر فلسفه مضاف به علم یا امری اول بحثی که اینجا باید بشود تعریف است . قهراً باید فقه را تعریف کنیم و با اطلاقات مختلفش و تلقی های گوناگونش و کاربردهای گوناگونش در نظر بگیریم و طبعاً باید با دو رویکرد تعریف را ارائه کنیم هم با رویکرد پیشینی و هم با رویکرد پسینی . هم فقه موجود و محقق را باید تعریف کرد و هم فقه مطلوب را می بایست تعریف کرد چراکه خلط بین دو رویکرد معمولاٌ باعث در گرفتن نزاع های لفظی کشداری می گردد و در خیلی از مواقع بحث هایی که بین افراد در تعریف هر علمی در آغاز آن علم ظهور می کند ناشی از خلط بین رویکرد پیشینی و پسینی است و لذا ما بارها عرض کردیم در تعریف منطقی دقیق و صحیح اضافه بر دو شرط جامعیت و مانعیت باید جهتمندی را هم در نظر گرفت یعنی هم باید تعریف مانع باشد از اغیار و هم جامع باشد نسبت به افراد و هم معلوم باشد که ما داریم نگاه پسینی می کنیم نسبت به متعلقی که می خواهیم آن را تعریف کنیم (معرَّف) یا نگاه پیشینی می کنیم و می خواهیم یک تلقی مطلوبی از ان ارائه کنیم. در نتیجه در فقه هم همینطور است باید بگویم فقه موجود چیست و فقه مطلوب چه می شود. و در بخش هایی از مباحث در حدی که خاطرم هست همینجا بحث کردیم و در فقه القضا هم بحث کردیم . یکبار همین فقه موجود را تعریف کردیم و بار دیگر گفتیم با نگاه پیشینی اگر بخواهیم بگوییم فقه منطقاً می بایست چگونه باشد باید طور دیگری تعریف کنیم که در نگاه دوم ما فقه را به مجموع الانظمه السلوکیه تعریف کردیم که فقه مجموعه نظامات است و همچنین تصریح کردیم که فقه مشتمل بر هم حقوق است و هم تکالیف برخلاف آنچه که ارتکازاً در اذهان وجود دارد که فقه فقط باز گوینده فقط تکالیف است بلکه فقه بازگوینده حقوق نیز هست . نگاه حتما باید مشخص باشد البته با دونگاه باید بحث کرد ولی ما چون بنا بر دستگاه فقهی جدید یا به تعبیری پیشنهادی در صدد هستیم که ارائه کنیم طبعاً تمرکز می بایست روی تعریف فقه مطلوب باشد . چون ما اکنون در مورد فقه الحکومه ای که نداریم می خواهیم فقه الحکومه ای را طراحی کنیم و فقه موجودمان فقه الحکومه نیست آنچه موجود است فقه مطلق است ولو اینکه ابواب و مباحث زیادی که بخش های عمده فقه الحکومه را تشکیل می دهد همین فقه موجود است و احیاناً ما الفقه الحکومی هم نداریم یعنی فقه موجود فقه الحکومه اش تفکیک نشده و کل فقه موجود هم باز الفقه الحکومی نیست یعنی به انگیزه اداره حکومت، فقه موجود ارائه نشده است در نتیجه ما هم در کلان فقه در صدد نگاهی هستیم که ثمره آن تکون الفقه الحکومی باشد و هم در بخش مربوط به دولت و حکومت می خواهیم چیزی به عنوان فقه الحکومه شکل بگیرد در نتیجه تمرکز باید روی فقه مطلوب که همان تعریف پیشینی خواهد بود باید باشد با فرض اینکه علمی هنوز محقق نیست و به آن صورتی که آن را تعریف می کنیم صورت گیرد و تکون پیدا کند.