موضوع: ادامه تفسیر آیه شریفه ﴿ولا الضالین﴾:

﴿غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ﴾[1] ، : در این آیه خداوند سبحان مردم را به سه دسته تقسیم فرموده است؛ دسته اول نعمت‌یافتگان، دسته دوم کسانی که مورد غضب الهی قرار گرفتند و دسته سوم، گمراهان هستند.

معانی ضلالت در قرآن:ضلالت در قرآن، دو معنی دارد؛ ضلالت ابتدایی و ضلالت کیفری. ضلالت ابتدایی یعنی انسان در اثر نبودن راهنما گمراه شود. مانند آنچه در آیه دوم سوره جمعه اشاره شده است: ﴿هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولًا مِّنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُوا مِن قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ﴾[2] . ضلالت اعراب جاهلی، ضلالت ابتدایی بود. پیغمبر(ص) که مبعوث شد آنها را از این ضلالت نجات داد.

﴿وَاذْکُرُوهُ کَمَا هَدَاکُمْ وَإِن کُنتُم مِّن قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّآلِّینَ﴾[3] : این گمراهی که در این آیات آمده منظور ﴿وَلاَ الضَّالِّینَ﴾ نیست. چون کسی که نماز می‌خواند مسلمان است و از هدایت ابتدایی برخوردار است. منظور معنای دوم گمراهی است که ضلالت کیفری است. در قرآن کریم ۳۳ بار کلمه ضلالت به خداوند نسبت داده شده است، یعنی خداوند عده‌ای را گمراه می‌کند. در همه این موارد، ضلالت کیفری مطرح است. اگر در سوره حمد از خداوند می‌خواهیم که جزء ضالین نباشیم یعنی خداوندا ما را با ضلالت کیفر نکن.

آیاتی که به ضلالت کیفری اشاره دارند دو دسته هستند؛ یک دسته آیاتی که تصریح می‌کنند خداوند هر که را بخواهد گمراه می‌کند، مثل آیه ۲۷ سوره رعد، ﴿وَیَقُولُ الَّذِینَ کَفَرُواْ لَوْلاَ أُنزِلَ عَلَیْهِ آیَةٌ مِّن رَّبِّهِ قُلْ إِنَّ اللّهَ یُضِلُّ مَن یَشَاءُ وَیَهْدِی إِلَیْهِ مَنْ أَنَابَ﴾[4] . کفار لجوج می‌گفتند چرا این پیغمبر، معجزه ندارد. ضلالت و هدایتی که اینجا هست، ضلالت کیفری و پاداشی است.

علامت عنایت خدا: در بعضی از نقل‌ها آمده که شخصی به یکی از پیغمبران سلف گفت: می‌روی و با خدا صحبت می‌کنی به خدا بگو تا کی من گناه کنم، من را مجازات نمی‌کنی. پیغمبر در مقام مناجات، حرف او را به خداوند گفت. در این نقل آمده است که خداوند فرمود: به او بگو تا کی مجازاتت کنم و تو نفهمی. تا کی من تو را کیفر دهم و تو نفهمی. مگر نمی‌بینی که به ذکر و مجازات من علاقه نداری. مگر نمی‌بینی از نماز لذت نمی‌بری. این مجازات خدا است. این که انسان احساس کند به دعا علاقه دارد. علاقه دارد که در ماه مبارک رجب، شعبان و رمضان، با خدا انس بیشتری داشته باشد، این علاقه علامت لطف و عنایت خداوند است. آن هم که احساس می‌کند با صدای قرآن ناراحت می‌شود آن مجازات خداوند است.

امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: اگر کسی بفهمد، فراق خداوند سخت‌تر از آتش جهنم است. دوستان خداوند از آتش فراق، بیش از آتش جهنم می‌ترسند. به قول سعدی «هر حکم که بر سرم برانی سهل است زخویشتن مرانم». خداوند، کسی را رها کند، گمراه می‌شود. نه تنها رها می‌کند بلکه به او پول و زندگی هم می‌دهد. پولداری که گناه می‌کند و می‌بیند پولش بیشتر می‌شود این مجازات خداست. جوانی که راه انحراف می‌رود و می‌بیند که بدنش سالم است و مریض هم نمی‌شود این مجازات خداست. زمینه را آماده می‌کند که بیشتر راه انحراف را برود. اگر خداوند می‌خواست به او لطف کند، اگر گناه می‌کرد خداوند او را تنبیه می‌کرد که برگردد.

خداوند چه کسانی را گمراه می‌کند؟خداوند بدون دلیل کسی را هدایت خاص نمی‌کند، بدون دلیل هم گمراه نمی‌کند. حکمت گمراه کردن، در آیاتی بیان شده است. آیه ۲۷ سوره ابراهیم، ﴿یُثَبِّتُ اللّهُ الَّذِینَ آمَنُواْ بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِی الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَفِی الآخِرَةِ وَیُضِلُّ اللّهُ الظَّالِمِینَ وَیَفْعَلُ اللّهُ مَا یَشَاءُ﴾[5] . ضلالت کیفری برای آنهایی است که ثبات قدم ندارند. هر کس به اندازه ظلمی که در زندگی دارد به همان مقدار از راه حق منحرف می‌شود. ظلم سبب اضلال کیفری می‌شود. انسان اگر حق را می‌داند و لجاجت کند، این هم موجب ضلالت کیفری است. ریشه جنایات هواپرستی است. اینجاست که هوای نفس، خدای انسان می‌شود و می‌داند که راهش نادرست است ولی آن را ادامه می‌دهد.