موضوع : فراز پایانی سوره مبارکه حمد:

﴿وَلَقَدْ أَضَلَّ مِنکُمْ جِبِلًّا کَثِیرًا أَفَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ﴾[1] ، اینها شیاطین جن هستند که گروه زیادی را گمراه کردند. ﴿وَأَضَلَّ فِرْعَوْنُ قَوْمَهُ وَمَا هَدَى﴾[2] این هم شیاطین انس هستند. این شیاطین انس و جن دو گونه در گمراهی انسان نقش ایفا می‌کنند. یک نوع که اصلاً نمی‌گذارند پیام خدا به انسان منتقل شود؛ این ضلالت ابتدایی می‌شود. جلوی اینکه پیام خدا به انسان برسد گرفته می‌شود. ﴿لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَکِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَإِن کَانُواْ مِن قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُّبِینٍ﴾[3] ضلالتی که اینجا هست مربوط به گمراهی قبل از رسیدن پیام الهی است. این ضلالت، ضلالت ابتدایی است. نمی‌گذاشتند پیام الهی به مردم برسد. یکی از کارهایی که کفار مکه می‌کردند این بود که نمی‌گذاشتند کسی قرآن را بشنود. وقتی پیغمبر(ص) قرآن می‌خواند هر کس که قرآن را می‌شنید معمولاً جذب محتوای زیبای آن می‌شد.

مهم‌ترین عوامل اختیاری گمراهی که سبب ضلالت کیفری انسان می‌شوند، یکی از آن‌ها هم‌نشین ناشایست است، اگر انسان با کسانی نشست و برخاست داشت که صلاحیت ندارند سبب گمراهی می‌شود. انسان می‌تواند با آدم خوب یا آدم بد بنشیند و این در اختیار خود انسان است﴿وَیَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى یَدَیْهِ یَقُولُ یَا لَیْتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا﴾[4] ﴿ یَا وَیْلَتَى لَیْتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِیلًا﴾﴿لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءنِی وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولًا﴾ روز قیامت ظالم، دو دستش را با دندان گاز می‌گیرد و می‌گوید کاش با پیغمبر(ص) همراه شده بودم، ای کاش که فلانی را دوست انتخاب نمی‌کردم، از ذکر مرا گمراه کرد. این گمراهی اختیاری است. ذکر یعنی توجه به راه درست زندگی. رفیق بد انسان را از توجه و یاد خدا و راه صحیح زندگی کردن گمراه می‌کند. شیطان سبب خذلان انسان می‌شود.

مبحث عوامل اختیاری گمراهی بسیار مهم است و در آیات متعددی روی این مسئله تکیه شده است﴿وَقَیَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَاء فَزَیَّنُوا لَهُم مَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم مِّنَ الْجِنِّ وَالْإِنسِ إِنَّهُمْ کَانُوا خَاسِرِینَ﴾: «قَیَّضْ» به معنی احاطه و مسلط کردن است؛ یعنی هم‌نشین‌های ناشایست بر آن‌ها مسلط می‌شوند. این کیفر الهی است. رفیق بد پیش رو و پشت سر آن‌ها را برای آن‌ها آرایش می‌کند.

اگر انسان بخواهد گرفتار رفیق بد نشود، ‌آیات ۳۶ تا ۳۸ سوره زخرف راه آن را نشان می‌دهد، ﴿وَمَن یَعْشُ عَن ذِکْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ﴾[5] ﴿وَإِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَیَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُّهْتَدُونَ﴾[6] ﴿حَتَّى إِذَا جَاءنَا قَالَ یَا لَیْتَ بَیْنِی وَبَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ﴾[7] ، کسی که از یاد خدا اعراض و چشم‌پوشی کند، همین جدا شدن از خدا سبب می‌شود که شیطان وارد شود. شیطان هم دو گونه است. ابلیس نام خاص شیطان است. در قرآن دو جور شیطان داریم شیاطین انس و جن. راه هم‌نشین شدن و گمراه نشدن این است که انسان هر قدری که بیشتر یاد خدا باشد و توجهش به حضرت حق بیشتر باشد در واقع از هم‌نشینی با شیاطین انس و جن فاصله می‌گیرد. اگر کسی از یاد خدا جدا شد سبب می‌شود انسان قرین شیطان شود.

کار شیاطین انس و جن این است که انسان را طوری از راه درست زندگی منحرف می‌کنند که متوجه نمی‌شود و خیال می‌کند که در راه اصلاح و صواب است. اگر انسان بداند که نمی‌داند، ممکن است روزی به راه درست برگردد اما اگر نمی‌داند و تصور می‌کند که می‌داند خطرناک است و جهل مرکب می‌شود. اگر کسی می‌خواهد ﴿وَلاَ الضَّالِّینَ﴾ درباره او مستجاب شود یکی‌اش این است که از قرین شدن با شیاطین انس و جن دوری کند.