درس خارج فقه استاد علی اکبر سیفی مازندرانی

موضوع: تأدیب الصبی

السادس: قيل: إنّه يكره أن يُزاد في تأديب الصبيّ على‌ عشرة أسواط، والظاهر أنّ تأديبه بحسب نظر المؤدّب والوليّ، فربما تقتضي المصلحة أقلّ وربما تقتضي الأكثر، ولايجوز التجاوز، بل ولا التجاوز عن تعزير البالغ، بل الأحوط دون تعزيره، وأحوط منه الاكتفاء بستّة أو خمسة.[1]

جمع بندی نصوص:

1- از نصوص استفاده شد که ضرب صبی در ارتکاب غیر موجبات حدود، حداکثر 5 ضرب است. اما در مقام تعلیم، حداکثر 3 ضرب جایز است و بیشتر جایز نیست. اما در ارتکاب موجبات حدود، حداکثر به تعداد اسنان (دندانها) صبی جایز است.

2- اب و معلم، به منزله حاکم هستند، معتبره سکونی، دلالت در ولایت معلم دارد: «اما انها حکومة»، این ضرب برای تعلیم را به مثابه حکومت قرار داد، ولایت معلم محدود است و شارع ولایت محدود به او إعطا کرده است، لذا تشخیص مصلحت هم برعهده معلم است که چه مقدار ضرب کافی است یا اصلا نیازی به ضرب نیست مثلا با راه دیگری تأدیب می شود مثل نصیحت یا تشویق یا تحدید لفظی، در این گونه موارد ضرب جایز نیست، این را به حسب متفاهم عرفی و مذاق شرع می دانیم، زیرا لولا مقام تأدیب، ضرب، جنایت و ظلم و تعدی است و شرعا حرام است پس مقصود حضرت از جواز ضرب، جایی است که راه دیگری امکان ندارد. همینطور در پدر و والی در مقام تأدیب صبی.

اگر والی در مقام اجرای تعزیر بالغ، با نصیحت و تهدید لفظی، قلع ماده فساد را به انجام برساند آیا جایز است والی باز هم ضرب بالسوط اجرا کند؟ این جا محل بحث شده است، زیرا اگر غرض ضرب، قلع ماده فساد باشد و قلع با نصیحت ممکن باشد احتیاط با عدم ضرب است. البته یکی از حکمتهایش هم منع برای دیگران می باشد، بهرحال جای بحث دارد که آیا ضرب بالسوط جایز است یا نه؟ بعضی ها هم گفتند که تعزیر از باب نهی از منکر است و وقتی با غیر ضرب این نهی از منکر محقق می شود دیگر نیازی به ضرب نیست.

اما خودمان تشکیک کردیم و پاسخ دادیم که تعزیر از باب عقوبت و بازداشتن دیگران می باشد، لااقل محل احتیاط در ضرب بالسوط در موارد امکان تأثیر غیر از ضرب است، و «یجب الاقتصار فی ما خالف القاعدة علی المتیقن من موضع النص المخالف» جاری می شود. البته مواردی غیر از ضرب، که اشد از ضرب می شود -حتی مثلا با یک تحدید جدی- مورد نظر نیست بلکه موارد اخف از ضرب مراد است که به تشخیص ولی و حاکم و معلم است.

3- ملاک در تعداد ضربات، تعدد مجلس تعلیم است، نه تعدد دفعات خطای صبی، ممکن است در یک مجلس، صبی 10 موجب را مرتکب شود که هر کدام در تأدیب او تأثیر داشته باشد، اما سه ضرب بیشتر جایز نیست، متفاهم عرفی و ظاهر نص این است که در هر مجلس یا کلاس، سه ضرب بیشتر جایز نباشد، و حضرت فرمود بیش از سه ضرب، را قصاص می کنم و قطع داریم که هر سبب، مراد امام ع نیست.

سئوال: اگر یک صبی در کلاس، 10 مورد بی ادبی انجام داد و یک صبی 1 مورد بی ادبی انجام داد و هر دو تا سه ضرب تنبیه شوند بی عدالتی می شود!

استاد: خیر! باید به مقتضای عدالت باشد که تشخیص با معلم است و باندازه مورد ارتکاب، رعایت می شود ولی بیشتر از سه ضرب اجازه ندارد.

سئوال: قاعده عدم تداخل اسباب و مسببات در تأدیب صبی توسط معلم جاری نمی شود؟

استاد: همه این قواعد، محکوم به نصوص تحدید مقام هستند و در اینجا نص آن را محدود به سه ضرب کرده است.

*پدر هم در غیر موجبات حد بیشتر از 5 ضرب جایز نیست بزند، همینگونه است که 5 ضرب حداکثر است و اگر با نصیحت ادب می شود جایز نیست ضرب بزند. اما در ادب پدر، مجلس معنا ندارد زیرا مثل درس نیست که اول و آخر و ... داشته باشد و در اینجا هم قاعده «یجب الاقتصار فی ما خالف القاعدة علی المتیقن من موضع النص المخالف» جاری است. قاعده این است که عقوبت بدون دلیل، جایز نیست و ظلم حرام است و ضرب ظلم و تعدی است، بعد نص مخالف آمده است که جواز ضرب در مقام تأدیب و تعلیم است، پس در مخالفت از قاعده باید بر موضع متیقن از نص، اقتصار کرد لذا جایی که بدون ضرب، تأیب ممکن است ضرب جایز نیست.