درس خارج اصول استاد علی اکبر سیفی مازندرانی

موضوع:الحجج العقلیه/العلم الاجمالی_/

تعریف سوم: ما یعسر موافقته القطعیه

اگر شبهه به نحوی باشد که موافقت قطعیه اش معسور و مشکل و حرجی باشد و عامه اهل عرف آنرا تحمل نکنند، چنین شبهه ای غیر محصوره نام دارد.

ایشان اشکال نقضی کرده است که گاهی شبهه غیر محصوره است اما موافقت قطعیه اش معسور نیست و به راحتی می توان موافقت قطعیه یا مخالفت قطعیه را اتیان کرد، مثل کومه ای از گندم که علم به غصبیت یک دانه گندم داریم، در چنین جایی نسبت یک گندم به کل گندم ها، شاید مثلا یک به ده هزار باشد! بنابرین شبهه غیر محصوره است اما در عین حال موافقت قطعیه اش عسر ندارد و می توان از همه این گندمها اجتناب کرد. مخالفت قطعیه نیز ممکن است و می توان تمام اطراف را مرتکب شد.

در جواب این اشکال نقضی گفتیم که علاوه بر تعداد، کیفیت وقوع اطراف شبهه هم دخیل است، مثلا همین یک دانه گندم در بین ده هزار گندم، گاهی شبهه محصوره است و گاهی غیر محصوره، به این بیان که اگر این گندم ها در یکجا جمع شده باشند شبهه محصوره است چون موافقت قطعیه و مخالفت قطعیه اش آسان است. اما اگر این گندم ها در یک زمین مثلا یک هکتاری پخش شده باشند و متفرق باشند، شبهه غیر محصوره است چون عرفا پیدا کردن این دانه های گندم دشوار است و موافقت قطعیه و نیز مخالفت قطعیه کردن نیز سخت است.

بنابرین این مثالی که مرحوم آقای خویی بیان کرده اند، اصلا شبهه غیر محصوره نیست تا نقض محسوب شود! چون همه این گندم ها در یکجا هستند و می توان موافقت قطعیه یا مخالفت قطعیه کرد.

تعریف چهارم: تشخیص عرف

یعنی باید عرف تعیین کند که کدام شبهه غیر محصوره است، مثلا عرف بگوید در این شبهه اطرافش آنقدر کثرت دارد که عادتا در شبهات وجوبیه نمی توان تمام اطراف را انجام داد، یا در شبهات تحریمیه نمی توان جمیع اطراف را ترک کرد، اگر به این نحو باشد عرف چنین شبهه ای را غیر محصوره می داند.

ایشان اشکال کرده است که مگر لفظ محصوره و غیر محصوره در نص آمده است که عرف مرجع محکم برای تفسیر این موضوع باشد؟

این اشکال به مستدل وارد نیست زیرا کسی ادعا نکرده که لفظ محصوره و غیر محصوره در نص آمده است، بلکه وجدان عرفی مرجع محکم است و اگر ملاک غیر محصوره را وجدان کند، اسم شبهه را غیر محصوره می گذارد و همین طور اگر ملاک محصوره را وجدان کند آن را محصوره اسم می گذارد همانطور که همه اصولیون بحث کرده اند.

مساله این است که اصولیون در خصوصیت علم اجمالی گفته اند اگر بعض اطراف در شبهه محصوره از محل ابتلاء خارج شد، دیگر علم اجمالی منجز نیست و منحل می شود.

یک خصوصیت دیگر این است که اگر اطراف علم اجمالی به حدی کثرت داشته باشد که عادتا امکان انجام اطراف در شبهه وجوبیه نباشد، یا در شبهه تحریمیه امکان ترک تمام اطراف نباشد، این را شبهه غیرمحصوره می گویند.

نکته: بحث در این است که در یک زمان کوتاه عرفی امکان موافقت یا مخالفت قطعیه نباشد، وگرنه ممکن است به صورت تدریجی و در بلند مدت ممکن باشد.

علاوه بر این، حتی نص هم داریم. آیه شریفه «﴿يُرِيدُ اللّٰهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَ لٰا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾[1] » دلالت دارد که اگر چیزی معسور باشد اراده تشریعی پروردگار به آن تعلق نمی گیرد و وجوب یا حرمت در آن نیست.

این تعریف از محقق نائینی است و شبیه تعریف سوم است، با این تفاوت که در آنجا موافقت قطعیه معسور بود و در اینجا تعبیر ایشان این است که موافقت قطعیه امکان ندارد.

اشکال و نقضی که به تعریف سوم بیان شده بود در اینجا هم می آید و همان جواب ما هم مطرح است. اما آقای خویی نقض دیگری را در اینجا بیان کرده اند و آن اینکه گاهی در شبهات محصوره نیز موافقت قطعیه غیر ممکن است، مثل اینکه مکلف نمی داند نذر کرده است در یک ساعت در این حجره نماز بخواند یا در آن حجره، در اینجا موافقت قطعیه ممکن نیست اما در عین حال شبهه محصوره است چون دو طرف دارد.

می توان گفت مراد مرحوم نائینی این بوده که موافقت قطعیه به خاطر کثرت اطراف ممکن نباشد، نه اینکه محذور دیگری وجود داشته باشد و به همین دلیل نتواند موافقت قطعیه کند. بنابرین این مثال نمی تواند تعریف ایشان را نقض کند.

تعریف ششم: اطراف به حدی برسد که به خاطر کثرت اطراف از محل ابتلاء خارج باشد.

مثل اینکه کسی علم پیدا کند که یکی از گوسفندها در این شهر موطوئه است، بسیاری از گوسفند ها از محل ابتلاء خارج هستند.

ما این تعریف و این ضابطه را در جایی که خروج از محل ابتلاء به خاطر کثرت اطراف باشد قبول داریم و چنین شبهه ای را غیر محصوره می دانیم ولی اگر به جهت دیگری از محل ابتلاء خارج باشد دیگر این تعریف صحیح نیست چون ممکن است شبهه محصوره باشد و بعض اطراف آن از محل ابتلاء خارج شده باشند.

به نظر ما ملاک برای شبهات غیر محصوره این است که کثرت اطراف به قدری باشد که بعضی از اطراف از محل ابتلا خارج باشد یا موافقت قطعیه آن، معسور یا حرجی یا غیر ممکن(عرفی) باشد، مرجع محکم برای تشخیص مصداق هم وجدان عرفی است.