درس قواعد فقهیه استاد علی‌اکبر سیفی‌مازندرانی

موضوع: قاعدة/ من ادرک المشعر فقد ادرک الحج/

این قاعده دو بخش دارد، یکی اینکه «من ادرک المشعر» یعنی هر کسی که وقوف مشعر را ادراک کند، و بخش دوم هم «فقد ادرک الحج» یعنی مجزی از حج است، ولو وقوف عرفات را هم انجام نداده است.

در حقیقت معنای قاعده این می شود که ادراک مشعر، مجزی از وقوف به عرفات است.

در این قاعده، مجزی بودن نسبت به احرام نیست، چون بالاخره احرام باید انجام بشود، منتهی محل محرم شدن فرق کرده است، یعنی به صورت عادی باید در بطن مکه محرم میشد، ولی حالا در خود مشعر محرم می شود.

البته در مورد «من ادرک المشعر» اختلاف شده که مراد از ادراک مشعر چیست؟ چون نصوص مختلف است.

مشهور فقهاء فرموده اند، بین الطلوعین صبح روز عید قربان اگر کسی مشعر را ادراک کند، و عرفات را درک نکرده باشد همین کافی است.

برای مشعر، نام های دیگری هم ذکر شده است که «مزدلفه» و «جمع» هستند.

سؤال: آیا این قاعده در مورد کسی که عمره را انجام نداده است نیز جاری است؟

جواب: عمره را قطعا باید انجام بدهد، منتهی ممکن است قبلا انجام نداده و نرسیده است و بعد از حج بخواهد انجام بدهد. این قاعده چنین صورتی را هم می گیرد.

این قاعده اصلا نظر به عمره ندارد. نظر این قاعده به اعمال حج است، یعنی کسی که اعمال قبل از مشعر، یعنی وقوف به عرفات را انجام نداده ولی مشعر را درک کرده است، حجش صحیح و مجزی است.

ادعای اجماع شده که وقت وقوف در مشعر، بین الطلوعین روز عید است.

در نصوص و فتاوا در موردوقتِ وقوف در مشعر دو قول وجود دارد، یکی بین الطلوعین روز عید و یکی هم تا زمان زوال روز عید است.

شیخ طوسی وقوف قبل از طلوع شمس را ذکر کرده و فرموده است:

«دليلنا: إجماع الفرقة، فإنهم لا يختلفون في أن من أدرك المشعر فقد أدرك الحج، و من فاته فقد فاته الحج»[1]

این کلام شیخ طوسی بود. دیگران نیز همین مطلب را دارند.

سؤال: آیا لازم نیست که شب عید را هم در مشعر باشند؟

جواب: خیر، آنچه که لازم است همان وقوف بین الطلوعین است.

صاحب حدائق فرموده است:

«قد صرح الأصحاب (رضوان الله عليهم) بان الوقت الاختياري لوقوف عرفة من زوال الشمس الى الغروب، من تركه عامدا فسد حجه و من تركه ناسيا تداركه ما دام وقته باقيا و لو قبل طلوع الفجر من يوم النحر. و لو فاته اكتفى بالوقوف بالمشعر»[2]

ایشان فرموده که وقت اختیاری وقوف عرفات، از ظهر روز عرفه تا غروب است و کسی که عمدا این را ترک کند حجش باطل است.

اما کسی که فراموش کرده و وقوف عرفات را انجام نداده است، وقوف اضطراری را تا قبل از طلوع فجر روز عید انجام می دهد، چون وقت اضطراری وقوف عرفات، از بعد از غروب تا قبل از فجر است.

ایشان در پایان فرموده که اگر وقوف اختیاری و اضطراری عرفات فوت شد، به وقوف در مشعر اکتفاء می شود و همین کافی است.

صاحب جواهر فرموده است:

«من نسي الوقوف بعرفة رجع فوقف بها و لو الى طلوع الفجر من يوم النحر إذا عرف أنه يدرك المشعر قبل طلوع الشمس بلا خلاف و لا إشكال، لما عرفته سابقا و لو غلب على ظنه الفوات اقتصر على إدراك المشعر قبل طلوع الشمس و قد تم حجه نصا و فتوى»[3]

ایشان فرموده کسی که وقوف اختیاری عرفه از او فوت شده است، اگر می تواند به عرفات برود و تا قبل از طلوع فجر عید به مشعر برگردد، این کار را می کند، که در این صورت وقوف اضطراری عرفات و وقوف اختیاری مشعر را انجام داده است.

ولی اگر می بیند که با رفتنش به عرفات، وقوف اختیاری مشعر از او فوت خواهد شد در این صورت باید خودش را به مشعر برساند و نباید به عرفات برود.

تعبیر «غلب علی ظنه» همان خوف است.

ایشان در اینجا فقط وقوف اختیاری مشعر را بیان کرده و متعرض وقوف اضطراری مشعر نشده است.

مقصود ایشان این است که اگر کسی همین وقوف اختیاری مشعر را هم عمدا ترک کند، حجش باطل است و دیگر وقوف اضطراری فایده ای نخواهد داشت.

وقوف اضطراری مشعر برای کسی است که تمکن از وقوف اختیاری نداشته باشد.

نصوص

نصوص در این مساله سه طایفه هستند که مستفیضه هستند و در آنها صحیحه هم هست.

طایفه اول همین بین الطلوعین را دلالت دارند، و می گویند کسی که وقوف به عرفات از او فوت شده است، همین که مشعر را در بین الطلوعین روز عید درک کند کافی است و مجزی است.

این نصوص متعرض وقوف تا زوال روز عید نشده اند.

این نصوص تصریح دارند که اگر وقوف بین الطلوعین ترک بشود حج باطل است.

طایفه دوم صریح در این هستند که کسی که وقوف به عرفات از او فوت شده است، اگر تا قبل از زوال روز عید در مشعر وقوف کند مجزی است.

هر دو طایفه صریح هستند. بنابراین تعارض واقع می شود.

اگر یکی از این دو طایفه، ظاهر بود و دیگری صریح بود، میشد جمع کرد ولی هر دو صریح هستند.

در اینجا طایفه سومی هست که می تواند شاهد جمع باشد.

طایفه سوم این است که اگر وقوف عرفات و وقوف اختیاری مشعر از او فوت شده است، چنین کسی اگر تا ظهر روز عید مشعر را درک کند حجش صحیح است.

اصحاب هم همه همین را فتوا داده اند.

بنابراین کسی که وقوف اختیاری عرفات از ظهر تا غروب روز عرفه از او فوت شده است، نوبت به اضطراری می رسد، یعنی از غروب عرفه تا قبل از طلوع فجر روز عید وقوف می کند.

اما کسی که وقوف اختیاری و اضطراری عرفه از او فوت شده است، اگر وقوف اختیاری مشعر یعنی بین الطلوعین روز عید را درک کند کافی است. و اگر این را هم نتوانست نوبت به اضطراری مشعر می رسد، یعنی از طلوع شمس تا ظهر روز عید.

صراحت نصوص و اتفاق اصحاب می گویند که وقوف اضطراری مشعر تا ظهر عید نیز کافی و مجزی است. اما اگر ظهر روز عید گذشت دیگر هیچ راهی وجود ندارد و حج باطل است.

و همین طور اگر عمدا اختیاری مشعر یعنی بین الطلوعین را ترک کرد، در این صورت اضطراری هم فایده ای ندارد.

طایفه اول

صحیحه حلبی

«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الرَّجُلِ يَأْتِي بَعْدَ مَا- يُفِيضُ النَّاسُ مِنْ عَرَفَاتٍ- فَقَالَ ... وَ إِنْ قَدِمَ رَجُلٌ وَ قَدْ فَاتَتْهُ عَرَفَاتٌ- فَلْيَقِفْ بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ- فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَعْذَرُ لِعَبْدِهِ- فَقَدْ تَمَّ حَجُّهُ إِذَا أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ- قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ أَنْ يُفِيضَ النَّاسُ- فَإِنْ لَمْ يُدْرِكِ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ- فَقَدْ فَاتَهُ الْحَجُّ فَلْيَجْعَلْهَا عُمْرَةً مُفْرَدَةً- وَ عَلَيْهِ الْحَجُّ مِنْ قَابِلٍ.»[4]

این روایت دلالت دارد که اگر تا قبل از طلوع شمس به مشعر برسد حجش تمام است، ولی اگر مشعر را به این کیفیت درک نکند حجش باطل است و باید حج را تبدیل به عمره مفرده کند و حجش را سال بعد قضا کند.

صحیحه معاویه بن عمار

«مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: قَالَ: فِي رَجُلٍ أَدْرَكَ الْإِمَامَ وَ هُوَ بِجَمْعٍ- فَقَالَ إِنْ ظَنَّ أَنَّهُ يَأْتِي عَرَفَاتٍ فَيَقِفُ بِهَا قَلِيلًا- ثُمَّ يُدْرِكُ جَمْعاً قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ فَلْيَأْتِهَا- وَ إِنْ ظَنَّ أَنَّهُ لَا يَأْتِيهَا حَتَّى يُفِيضُوا فَلَا يَأْتِهَا- وَ لْيُقِمْ بِجَمْعٍ فَقَدْ تَمَّ حَجُّهُ.»[5]

مراد از «جمع» همان مشعر و مزدلفه است که این لفظ مونث است و بدون الف و لام استعمال می شود.

در روایت ذکر شده که مشعر را «جمع» نامیده اند، چون مردم در آنجا اجتماع می کنند. مزدلفه هم به معنای محل ازدحام و تجمع است.

این روایت دلالت دارد که اگر فرد می تواند به عرفات برود و تا قبل از طلوع شمس به مشعر برگردد این کار را بکند، ولی اگر می بیند با رفتن به عرفات، مشعر از او فوت خواهد شد این کار را نکند، و همین که در مشعر باشد و وقوف کند مجزی است.

صحیحه حریز

«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ حَرِيزٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ رَجُلٍ مُفْرِدٍ لِلْحَجِّ- فَاتَهُ الْمَوْقِفَانِ جَمِيعاً- فَقَالَ لَهُ إِلَى طُلُوعِ الشَّمْسِ يَوْمَ النَّحْرِ- فَإِنْ طَلَعَتِ الشَّمْسُ مِنْ يَوْمِ النَّحْرِ فَلَيْسَ لَهُ حَجٌّ- وَ يَجْعَلُهَا عُمْرَةً وَ عَلَيْهِ الْحَجُّ مِنْ قَابِلٍ.»[6]

این روایت در مورد حج افراد است و نشان می دهد که فرقی بین حج تمتع و افراد نیست.

«فاته الموقفان» یعنی هنگام طلوع فجر، او وقوف به عرفات را انجام نداده و هنوز وارد مشعر هم نشده است، یعنی هیچکدام از این دو وقوف را انجام نداده است، که حضرت می فرمایند همین که تا طلوع شمس خودش را به مشعر برساند کافی است. یعنی تا قبل از طلوع شمس اگر مسمای وقوف را بجا بیاورد کافی است.

«فقال له» دو تعبیر جداگانه هستند، یعنی حضرت فرمودند: «له الی طلوع الشمس ...» یعنی برای اوست که تا طلوع شمس وقوف کند.

اما اگر تا طلوع شمس خودش را به مشعر نرساند حجش باطل است و باید تبدیل به عمره مفرده بشود.

حضرت در اینجا وقوف اضطراری به مشعر را متعرض نشده اند.

مقصود همین است که اگر کسی عمدا وقوف اختیاری به مشعر را ترک کند، حجش باطل می شود.

روایات دیگری هم در این طایفه داریم که همین معنا را دارند و فوق حد استفاضه هستند، و صحیح و صریح هستند که باید بین الطلوعین درک شود و اگر درک نشود حج باطل می شود.

طایفه دوم

این طایفه متعرض بین الطلوعین نشده اند و گفته اند همین که تا زوال روز عید به مشعر برسد کافی است.

صحیحه جمیل بن دراج

«قَالَ الصَّدُوقُ فِي الْعِلَلِ الَّذِي أُفْتِي بِهِ وَ أَعْتَمِدُهُ فِي هَذَا الْمَعْنَى مَا حَدَّثَنَا بِهِ شَيْخُنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ يَوْمَ النَّحْرِ قَبْلَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ»[7]

صحیحه هشام بن حکم

«وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ الْحَرَامَ- وَ عَلَيْهِ خَمْسَةٌ مِنَ النَّاسِ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ.»[8]

این روایت البته حرفی از زوال نزده و صریح نیست، ولی اطلاق دارد و شامل کسی که تا ظهر رسیده است نیز می شود.

صحیحه حسن عطار

«مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَى بْنِ الْقَاسِمِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنِ الْحَسَنِ الْعَطَّارِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام قَالَ: إِذَا أَدْرَكَ الْحَاجُّ عَرَفَاتٍ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ- فَأَقْبَلَ مِنْ عَرَفَاتٍ وَ لَمْ يُدْرِكِ النَّاسَ بِجَمْعٍ- وَ وَجَدَهُمْ قَدْ أَفَاضُوا- فَلْيَقِفْ قَلِيلًا بِالْمَشْعَرِ الْحَرَامِ- وَ لْيَلْحَقِ النَّاسَ بِمِنًى وَ لَا شَيْ‌ءَ عَلَيْهِ.»[9]

این روایت می فرماید که اگر کسی تا قبل از طلوع فجر در عرفات وقوف کرد و بعد هم که به مشعر آمد دید که کسی در مشعر نمانده است، همین که مقدار کمی در مشعر بماند کافی است.

این روایت هم حرفی از زوال نزده ولی به نحو کلی گفته که اگر مسمای وقوف در مشعر انجام شود کافی است.

صحیحه عبدالله بن مغیره

«وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَامِرٍ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ: جَاءَنَا رَجُلٌ بِمِنًى- فَقَالَ إِنِّي لَمْ أُدْرِكِ النَّاسَ بِالْمَوْقِفَيْنِ جَمِيعاً- إِلَى أَنْ قَالَ فَدَخَلَ إِسْحَاقُ بْنُ عَمَّارٍ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ علیه السلام- فَسَأَلَهُ عَنْ ذَلِكَ فَقَالَ إِذَا أَدْرَكَ مُزْدَلِفَةَ- فَوَقَفَ بِهَا قَبْلَ أَنْ تَزُولَ الشَّمْسُ يَوْمَ النَّحْرِ- فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ.»[10]

این روایت می گوید که کسی در منا گفته بود که من موقفین عرفات و مشعر را درک نکردم، اسحاق بن عمار که این حرف را شنید مطلب را از حضرت پرسید، حضرت فرمودند که اگر تا قبل از ظهر روز عید بتواند مسمای وقوف را در مشعر بجا بیاورد کافی است و حجش صحیح است.

این روایت هم مانند روایت اولی که خواندیم صریح است که تا ظهر روز عید اگر وقوف در مشعر کند حجش صحیح است.

صحیحه یونس

«مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْكَشِّيُّ فِي كِتَابِ الرِّجَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْعُودٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُونُسَ أَنَّ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مُسْكَانَ لَمْ يَسْمَعْ مِنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام- إِلَّا حَدِيثَ مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ- قَالَ وَ كَانَ أَصْحَابُنَا يَقُولُونَ- مَنْ أَدْرَكَ الْمَشْعَرَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ- فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ. فَحَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عُمَيْرٍ وَ أَحْسَبُهُ رَوَاهُ أَنَّ مَنْ أَدْرَكَهُ قَبْلَ الزَّوَالِ مِنْ يَوْمِ النَّحْرِ فَقَدْ أَدْرَكَ الْحَجَّ‌»[11]

عبدالله بن مسکان در مورد حج فقط یک روایت از امام صادق علیه السلام شنیده است و آن همین روایت است که اگر کسی مشعر را درک کند حجش صحیح است. و از اصحاب شنیده بود که وقت وقوف تا زمان طلوع شمس است ولی از محمد بن ابی عمیر شنیده که تا زمان زوال است. یعنی اصحاب اشتباه گفته اند و این چیزی که از محمد بن ابی عمیر شنیده است صحیح است.

«احسبه» یعنی تقریبا مطمئن شدم که حرف ابن ابی عمیر که از امام علیه السلام نقل کرده است این بوده است.

چون «حسبت» به معنای اطمینان و یقین هم می آید.

آن دو صحیحه ای که خواندیم صحیح و صریح بودند که تا زوال وقت هست، و این هم به آنها اضافه می شود.

به این ترتیب این طایفه با طایفه اول تعارض می کنند، چون طایفه اول صریح در این است که بعد از طلوع شمس حج باطل می شود، و در این طایفه آمده که تا زوال فرصت هست و می توان وقوف را بجا آورد.

در این دو طایفه حرفی از وقوف اختیاری و اضطراری نیامده است ولی شهرت عظیمه داریم که این طایفه دوم را حمل بر وقوف اضطراری به مشعر کرده اند.

ولی سید مرتضی مخالف است و وقوف اضطراری را تا غروب روز عید دانسته است.

و صاحب حدائق از این مطلب تعجب کرده و فرموده که همه علما با سید مرتضی مخالفت کرده اند و تصریح کرده اند که وقت وقوف اضطراری تا ظهر روز عید است.

و روایات هم که خواندیم مخالف سید مرتضی هستند و یک روایت هم نداریم که تا غروب را گفته باشد.

طایفه سوم

طایفه سوم از روایات شاهد جمع بین این دو طایفه هستند.

یکی همان صحیحه عبدالله بن مغیره است که خواندیم.

در این روایت آمده بود که فردی در منا بود و موقفین را از دست داده بود، اقلش این است که وقوف اختیاری به مشعر را هم از دست داده بود، که حضرت فرمودند اگر تا ظهر روز عید بتواند به مشعر برسد حجش صحیح است.

روایت بعدی هم همان صحیحه حسن عطار است که قبلا خواندیم که در این روایت هم اینگونه فرض شده بود که مردم را در مشعر ندیده است یعنی همه رفته بودند، معلوم است که بعد از طلوع شمس به مشعر رسیده است. این هم محملی جز قبل از زوال ندارد.

این دو می توانند شاهد جمع باشند و شهرت عظیمه هم همین را می گویند و جز سید مرتضی کسی مخالف این فتوا نیست.

پس معلوم می شود که وقوف اضطراری مشعر تا ظهر روز عید است.