موضوع: تفسیر قرآن کریم

توجّه داريم كه قرآن كريم و بيانات وحيانى ارزنده‌ترين منبع تبیین حقايق است و از جمله حقايق اعتقادى معارف اعتقادى در ارتباط با اين بخشى كه ان شاء اللّه‌ صحبت خواهد شد به تدريج گاهى به اين صورت بحث شروع می‌شود كه مقدمات متناسب به مسأله اعتقادى قرآن و خود قرآن كريم مطرح می‌شود كه تعبير می‌شود علوم قرآنى كه با توجّه به عنوانى كه در نظر است و اعلام شده است اين بخش مورد نظر نيست اعجاز قرآن، اثبات وحياني بودن اين كلام مقدس مسائل مربوط به قرآن كريم كه گاهى به همان عنوان علوم قرآنى مطرح می‌شود اين قسمت از مطالب مربوطه قرآن كريم مورد نظر نيست بلكه پس از فراغت از بخشى از مسائل مربوطه از قرآن و از جمله پس از فراغت اينكه اين كتاب كلام خدا است و معجزه خالده پيامبر گرامى اسلام است پس از فراغت اين چنين مباحثى حالا بايد ببينيم كه در اين كتاب مقدس مسائل اعتقادى به معناى مسائل مربوط به توحيد خداشناسى و مسائل مربوط به معاد و مسائل ديگرى كه در ارتباط با عقيده است در ارتباط با تعهد فكرى است در ارتباط با عمل مستقيما نيست بلكه منشأ اعمال و مبداء اعمال و موجب اعمال انسان و تعيین كننده خط مشى زندگى است در ارتباط با مسائل اعتقادى اعم از مباحث توحيدى يا مباحث مربوطه به معاد و يا مسائل ديگر كه نيز اعتقادى است ان شاء اللّه‌ جلسات به فضل خدا خواهد بود.

و امروز مقدمتا مناسب است نسبت به اصل توجّه به اين كتاب مقدس در ارتباط با آن چه كه خود اين كتاب آمده است اشاره‌اى بشود و هم چنين رواياتى كه در ارتباط با بهره گیری از قرآن كريم تاكيد كرده‌اند از آنها هم در حدّ اشاره يكى دو حديثى قرائت بشود تا ان شاء اللّه‌ بعد با عناوينى كه گفته خواهد شد از قبيل اصل توصيف خدا در قرآن مسأله اثبات خدا در قرآن كه آيا از طريقى يا طرقى به چه صورت مطرح است و نيز يكتایی خداوند متعال و ادله يكتایى حضرت حق در قرآن و هم چنين اوصاف حضرت حق در قرآن در بخش توحيد از اين قبيل مباحثى كه اشاره شد ان شاء اللّه‌ صحبت خواهد شد فهرستى جامع از مباحث اعتقادى بطور كلى ان شاء اللّه‌ به عرض خواهد رسيد و آن فهرست تعقيب خواهد شد.

فعلا امروز يك دو آيه در ارتباط با اهتمام استفاده از اين كتاب مقدس به اینکه اين كتاب خودش را چگونه معرّفى كرده عرض می‌شود اين مسائل پس از فراغت از مسائلى كه به نام علوم قرآنى مطرح است مطرح يعنى گذشتيم از اينكه اين كتاب معجزه است وحى است كلام خدا است و فراغت اين مباحث حالا در ارتباط با اين كتاب مقدس مسائلى كه مطرح است اولش اينكه اشاره‌اى به این جهت شده باشد كه در قرآن كريم نسبت به خود اين كتاب مقدس با فراغت و تكرار كردم از آن چه كه وارد آن مباحث نشديم و قرار بر آن نبوده است مى‌بينيم اين كتاب اين چنين خودش را معرّفى می‌کند و لذا به جا است كه هرگز غفلت نداشته باشيم كه اهتمام اكيد براى تدبر، تفكر، تعقل در اين كتاب مقدس داشته باشيم ﴿إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدي لِلَّتي‌ هِيَ أَقْوَمُ وَ يُبَشِّرُ الْمُؤْمِنينَ الَّذينَ يَعْمَلُونَ الصَّالِحاتِ أَنَّ لَهُمْ أَجْراً كَبيراً﴾[1] سوره اسراء آيه 9 .

﴿إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدي لِلَّتي‌ هِيَ أَقْوَمُ﴾ يعنى «يهدى الطريقة التي هي أقوم أو الطرق التي هي أقوم» بعضى از تفاسير هم دارد «او الحالة التي هي اقوم» در هر حال مقصود مشخص است كه استوارترین طريق هدايت و شناخت حقايق در اين كتاب شريف مطرح است اين خصوصيت اين كتاب در ارتباط با مسأله هدايت و شناخت كه مهمترين مسأله زندگى بشر است شناخت صحيح است كه آثار زنده بر آن مترتب است هر چه صحيح است آثارش هم صحيح است و هر چه باطل است آثارش هم باطل است و مسأله هدايت و شناخت صحيح از مهمترين مسائل زندگى انسان نيست بلكه اهم مسائل است مشخص هم شناختهاى هم شناختهاى اخلاقى هم شناختهاى عملى و لذا مى‌بينيم كه در سوره مباركه حمد كه مكرر اين جمله صحبت شده كه حضرت رضا می‌فرماید : در گنجینه ی عرش إلهى از سوره مباركه حمد گوهرى نفيس‌تر خداوند متعال قرار نداده در اين سوره مباركه‌اى كه در اين اهميت برخوردار است تنها چيزى كه خداوند به بندگانش فرموده است از من بخواهيد مسأله هدايت ^اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ%[2] اين است كه مسأله هدايت بسيار مهم و خيلى بايد خدا را شاكر باشيم كه در جريان اين كار اساس كارمان قرارگرفته و بهاء بدهيم به كارمان و به نشاط و شوق تلاش هر چه بيشترى در جهت اين مسأله بسيار مهم به هر تقديرى كه شده كه ما در اين جريان قرار گرفتيم بهتر در تلاش باشيم حالا مسأله هدايتى كه از چنين ارزش والاى برخوردار است اين كتاب است كه كتابى است كه هيچ كتابى به مانند اين كتاب در جهت هدايت توانا نيست ^يَهْدي لِلَّتي‌ هِيَ أَقْوَمُ% استوارترين طريق هدايت در اين كتاب و در نتیجه چه قدر ضرورت دارد تدبر در اين كتاب بررسى مطالب اين كتاب وقت گذاشتن براى شناخت اين كتاب كه نياز به توضيح ندارد مشخص و در ارتباط با اين آيه شريفه ^لِلَّتي‌ هِيَ أَقْوَمُ% أقوم معنایش همين كه مشخص استوارتر از هر طريق طريقى كه در اين كتاب انجام شده است راههاى كه در اين كتاب براى اين هدف مهمه هدايت ابلاغ شده چون از ناحيه علم بى جهل علم بى خطا علم لايتناهی است استدلالش هم اين روشن است چون از ناحيه او است و به خاطر هدف هدايت گرى هم است طبيعى است كه بايستى بهترين روش هدايت در اين كتاب بيان شده باشد يعنى در ارتباط به همان خدا توصيف خدا اثبات خدا يگانگى خدا و مسائل ديگرى كه اشاره شد بايستى اين كتاب فوق هر كتابى باشد چرا؟ چون از ناحيه علم بى خطا و علم لا یتناهی و هدف هم همان هدايت بوده پس بايستى كه أقوم باشد چرا أقوم؟ به این دليل روشن ^إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدي لِلَّتي‌ هِيَ أَقْوَمُ%.

آن وقت ^لِلَّتي‌ هِيَ أَقْوَمُ% در حديث يك مصداق بسيار مهم اين راه هدايت بيان شده ^لِلَّتي‌ هِيَ أَقْوَمُ% «الطرق التي هي أقوم الطريقة الّتي هي أقوم» در حديث مهمترين مصداق بيان شده متعدد حديث داريم يعنى «يَهْدِي إِلَى الْإِمَام‌» كه قرآن هدايت می‌کند به چنين شخصيتى كه در نتیجه به وسیله او به بهترين وسيله هدايت انسان موفق بشود كه در آيات ديگر هم به صورتهاى مختلفى اين مطلب يادآورى شده از ^بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ في‌ صُدُورِ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ%[3] در سوره مباركه عنكبوت.

اين آيات روشن است همان هدايت گر است أمّا ضمنا غفلت نشود يك قسمت كه محكمات است محكمات از آن محكمات خاص كه بگذريم آن وقت وسيله گرى آنها هستند كه علم به آنها داديم ارجاع داده شده به اشخاص نه تنها در خود قرآن گاهى بعضى از مطالب تبيین شده كه شده موجبتا جزيته ولى به نحو كلی اش اينكه ^بَلْ هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ في‌ صُدُورِ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْمَ% اينكه در بعضى از احاديث اين جور فرمودند كه حالا حديث خاصى است خواندنش مناسب است در كتاب شريف كافى هم است اين مضمون در كتب ديگر هم است حالا اين حديث كافى جلد 1 صفحه 216 حديث 2 «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللهِ فِي قَوْلِهِ تَعَالى‌: «إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي‌ هِيَ‌ أَقْوَمُ‌» قَالَ:«يَهْدِي إِلَى الْإِمَامِ»[4] .

در تفسير عیاشی است جلد 2 صفحه 283 حديث 24 «يهدي إلى الولاية»[5] اينكه من الآن خوندم يادداشتى كه دارم از تفسير كنز الدقايق و بحر الغرائب است كه از بهترين تفسيرها است بسيار تفسير جامع عقلى و نقلى و از جهات مختلف جامعيتى دارد كه نوعا بى نياز كننده‌اى از تفاسير ديگر است كه چهارده جلد اين در جلد 7 آن وقت در ارتباط با تفسير عياشى هم عرض كردم حديثى كه مى‌خواندم از معانى الأخبار كه از جهتى خصوصيتى در اين حديث شريف است از حضرت سجاد «قَالَ: الْإِمَامُ مِنَّا لَا يَكُونُ إِلَّا مَعْصُوماً وَ لَيْسَتِ الْعِصْمَةُ فِي ظَاهِرِ الْخِلْقَة» خيلى لطيف حديث عصمت هم از ظاهر استفاده نمی‌شود يعنى قيافه كسى نشان نمى‌دهد كه اين معصوم «فَيُعْرَفَ بِهَا» كه از وضع جسمى كسى بفهميم كه اين معصوم «وَ لِذَلِكَ‌ لَا يَكُونُ‌ إِلَّا مَنْصُوصا» چنين شخصيتى كه شناخته نمی‌شود به خلقت آن وقت بايستى كه منصوص باشد از ناحيه پيامبر اكرم «فَقِيلَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللهِ فَمَا مَعْنَى الْمَعْصُومِ فَقَالَ هُوَ الْمُعْتَصِمُ بِحَبْلِ اللهِ وَ حَبْلُ اللهِ هُوَ الْقُرْآن‌» بعد هم فرمودند اين معصوم و اين قرآن «لَا يَفْتَرِقَانِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ الْإِمَامُ يَهْدِي إِلَى الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ يَهْدِي إِلَى الْإِمَامِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَ‌ إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَم‌»[6] بسيار حديث لطيفى است كه توجّه به اين تلازم بين كتاب و عترت داده شده در اين حديث شريف پس اين يك آيه‌اى است از آياتى كه توجّه می‌دهد ما را به اينكه بيشتر تدبر در اين كتاب تحقيق در اين كتاب داشته باشيم و از اين كتاب بى نظير كه در مهمترين بلكه بى نظيرترين مسأله زندگى انسان كه مسأله هدايت است مهمترين كتاب است كه از اين كتاب استفاده بشود حديث هم توجّه داده است به اینکه استفاده كردن از اين كتاب هم به تمام معنی الكلمه بستگى دارد از اينكه از عترت هم استفاده بشود همان كه همه می‌دانید پيغمبر اكرم هم به همه اعلام كردند كتاب عترت، كتاب عترت «لَا يَفْتَرِقَانِ‌ حَتَّى‌ يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْض‌»[7] .

آيه دومى كه مناسب است به عرضتان برسد كه ان شاء اللّه‌ بيشتر توجّه به این جهت داشته باشيد به حقيقت همتى داشته باشيد در اين جهت كه آيات شريفه قرآن مطرح باشد به تو فكر اينكه هر چه بهتر استفاده بشود بهتر بهره بردارى بشود كه در سوره ابراهيم همان اولين آيه سوره ابراهيم ^الر كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى‌ صِراطِ الْعَزيزِ الْحَميدِ%[8] پس بنابراين مطلب خيلى مهم در همين آيه هم كه يك مقدار تدبر كنيم توجّه كنيم اين جورى نباشد كه صرفا قرائتى بشود و تدبر درست نشود ^الر كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى‌ صِراطِ الْعَزيزِ الْحَميدِ% بنابراين بسيار مهم است كه غفلت از تفسير نشود و از اين كتاب مقدس استفاده بشود آن وقت در احاديث‌مان هم كه عجيب توجّه داده شده است به اینکه از اين كتاب مقدس استفاده بكنيم و البته به فراوان هم توجّه داده شده با همين جهتى كه اشاره كردم كه همراه باشد به استفاده از عترت كه در همين حديثهاى كه خوانده شد به این جهت هم توجّه داده شده حالا ببيند كفايت می‌کند اين دو سه ‌تا حديثى كه به عنوان نمونه عرض می‌کنم كه ان شاء اللّه‌ از جلسات بعدى آن وقت فصول و عناوينى كه اشاره شد در ارتباط با توصيف خدا در قرآن اثبات خدا در قرآن ببيند از چه طريقهایی اثبات شده اثبات يكتایی خدا در قرآن اوصاف خدا در قرآن تا مسائل بعدى به فضل حق بشود كه برسيم.

در ارتباط با حديث هم در كتاب شريف كافى جلد 2 صفحه 600 حديث 8 بعد از اينكه حضرت فرمودند : حضرت صادق مطلبى را كه مربوط به بحث مان نيست «قَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه و آله: الْقُرْآنُ‌ هُدًى‌ مِنَ‌ الضَّلَالَةِ، وَ تِبْيَانٌ مِنَ الْعَمى‌، وَ اسْتِقَالَةٌ مِنَ الْعَثْرَة» از لغزش حفظ می‌کند «وَ نُورٌ مِنَ الظُّلْمَةِ، وَ ضِيَاءٌ مِنَ الْأَحْدَاث‌» از جريانها و وقايع فتنى كه به وجود مى‌آيد نورى است در ارتباط با چنان مسائلى كه حادث می‌شود و در نتیجه زمينه گمراهى است «وَ عِصْمَةٌ مِنَ الْهَلَكَةِ، وَ رُشْدٌ مِنَ الْغَوَايَة» از فريب خوردن انسان را حفظ می‌کند «وَ بَيَانٌ مِنَ الْفِتَنِ، وَ بَلَاغٌ مِنَ الدُّنْيَا إِلَى الْآخِرَةِ، وَ فِيهِ كَمَالُ دِينِكُمْ، وَ مَا عَدَلَ أَحَدٌ عَنِ الْقُرْآنِ إِلَّا إِلَى النَّارِ»[9] هر كه در ارتباط با اين كتاب مقدس اعراض كند از اين كتاب در مسائل اعتقادى محور اين مطالب را قرار ندهد در مسائل اخلاقى محور آن چه در قرآن است قرار ندهد در مسائل دستورى آن چه در اين كتاب است اساس قرار ندهد اگر عدول كند از اين كتاب عدول كرده از بهشت به دوزخ.

و حديث دوم كه عرض كنم بديهى است كه نياز به توضيح اين احاديث ندارد صرفا به عنوان تذكر اينكه ان شاء اللّه‌ اهتمام بيشترى داشته باشيم تا بشود بهره خوب‌ترى از اين كتاب مقدس بگيريم.

حديث دوم: حديث 4 از همين صفحه 600 جلد 2 «قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ» حضرت باقر فرمودند كه پيامبرگرامى، قال رسول اللّه‌ : «أَنَا أَوَّلُ‌ وَافِدٍ عَلَى الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ كِتَابُهُ وَ أَهْلُ بَيْتِي، ثُمَّ أُمَّتِي، ثُمَّ أَسْأَ لُهُمْ: مَا فَعَلْتُمْ بِكِتَابِ اللهِ وَ بِأَهْلِ بَيْتِي؟»[10] از اينجور شد كه حضرت فرمودند پيامبر گرامى‌مان «أَنَا أَوَّلُ‌ وَافِدٍ عَلَى الْعَزِيزِ الْجَبَّارِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ، وَ كِتَابُهُ وَ أَهْلُ بَيْتِي، ثُمَّ أُمَّتِي» اهميت مسأله اينكه هم اول وافد پس از پيامبر اكرم و هم اينكه «ثُمَّ أَسْأَ لُهُمْ: مَا فَعَلْتُمْ بِكِتَابِ اللهِ وَ بِأَهْلِ بَيْتِي؟» چقدر از اينها استفاده كردى اين جور نشود كه مدت مديدى انسان در مراكز مربوط به اين جهت كه افتخار به اين كتاب مقدس و عترت احترام به وسیله كتاب و عترت همه شوون جمعى به كتاب و عترت ولى آن چنان بشود كه پس از مدتى هم انسان ببيند كه كمتر توجّه داشته به كتاب و عترت غافل بوده از كتاب و عترت اين بسيار تأسف آوراست «ثُمَّ أَسْأَ لُهُمْ: مَا فَعَلْتُمْ بِكِتَابِ اللهِ وَ بِأَهْلِ بَيْتِي؟» چه به سر اين كتاب و اهل بيت آوردى و چگونه استفاده كردى خوش به حال آنهایی كه به حقيقت در جهت استفاده از كتاب و عترت حركت كردند تا آنجا كه مضامين بعضى از زيارتها را به جد از حقيقت قلبشان مى‌خوانند كه خدا رحمت كند مرحوم آقاى مجتبى قزوينى مى‌گفتند وقتى من اين زيارت جامعه را مى‌خوانم به این جمله كه می‌رسم مى‌بينم كه خدا اين لطف را كرده كه به حقيقت همت بر اين است «مُحَقِّقٌ‌ لِمَا حَقَّقْتُمْ‌ مُبْطِلٌ لِمَا أَبْطَلْتُمْ»[11] همت بر اين تا انسان آن جا جواب داشته باشد بنابراين ان شاء اللّه‌ از جلسه بعد آن وقت ديگر شروع می‌کنیم توصيف خدا در قرآن و بعد هم اثبات خدا يكتایی خدا و مسائل بعدى .