درس رجال استاد سیدجواد شبیری
76
بسم الله الرحمن الرحیم
شیوه شناخت کتب رجالی
اشاره کردیم که منابع کتب مورد بررسی گاهی موجود است و گاهی مفقود. شناخت منابع مفقود بسیار سخت تر است. اگر بتوانیم منابع مفقود را شناسایی کنیم می‌توانیم این منابع مفقود را تا حدودی بازسازی کنیم.
روشی که در هر سه کتاب رجال و فهرست شیخ و رجال نجاشی کاربرد دارد آن چیزی است که امروز بررسی می‌کنیم.
این سه کتاب هر سه در اول اسماء به ترتیب حروف الفبا هستند. البته ترتیب کامل نیست. در همه در اول اسم به ترتیب الفبا است. در فهرست شیخ و رجال نجاشی اسم‌های مشابه در یک باب قرار گرفته اند. البته این ابواب در درون ترتیب ندارند و خود ابواب در مقایسه باهم نیز ترتیب ندارند. همه احمد نام ها در یک باب هستند ولی ترتیب الفبایی بین احمد های مختلف رعایت نشده است. باب احمد با باب ابراهیم هم مثلاً تریب الفبایی ندارند.
رجال شیخ
با توجه به این ترتیب ناقص اگر شیخ از منابع و مصادر مختلف مطلب ذکر کند مثلاً به سراغ فهرست ابن بطه می‌رود و احمد نام ها می‌نویسد و بعد به سراغ کتاب بعدی می‌رود و احمد نام های کتاب بعدی را می‌نویسد. لذا به طور طبیعی باید افراد ماخوذ از یک کتاب پشت سر هم باشند و افراد کتاب بعدی در ادامه و پشت سر هم باشند.
اگر ما احیانا بخواهیم ازاین‌روش استفاده کنیم باید مثلاً 30 ترجمه را که می خواهیم بررسی کنیم باید بتوانیم گروه بندی کنیم این ترجمه‌ها را و قدر مشترک بین این موارد پیدا کنیم. مثلاً در باب من لم رو عنهم در باب همزه. مکان زندگی این افراد را بررسی کنیم:
نفر اول اهل ری است و نفر دوم اهل سمرقند سومی از دینور. این 3 نفر قدر جامعی ندارند. نفر چهارم از سرخس و بعدی از بلخ و ششمی از ختل (شهری در شرق ایران) و هفتم و نهم شاگرد عیاشی است و دهم اهل کش است. یازدهم و دوازدهم و سیزدهم از شاگردان عیاشی و چهاردهم اهل کش است.
مقدار زیادی یا شاگرد عیاشی هستند یا اهل مشرق زمین هستند. تا رقم 17 قدر جامع همین است که به بلاد شرق ایران مربوط هستند.
5920 - 1 - احمد بن إبراهيم المعروف بعلان
الكليني خير فاضل من أهل الري.
5921 - 2 - إبراهيم بن علي الكوفي
راو مصنف زاهد عالم قطن بسمرقند و كان نصر بن احمد صاحب خراسان يكرمه و من بعده الملوك.
5922 - 3 - احمد بن محمد الدينوري
يكنى أبا العباس يلقب بأستونه.
5923 - 4 - احمد بن علي بن كلثوم
من أهل سرخس متهم بالغلو.
5924 - 5 - آدم بن محمد القلانسي
من أهل بلخ قيل: إنه كان يقول بالتفويض.
5925 - 6 - إبراهيم بن محمد بن العباس
الختلي يروي عن سعد بن عبد الله و غيره من القميين و عن علي بن الحسن بن فضال و كان رجلا صالحا.
5926 - 7 - احمد بن عيسى بن جعفر
العلوي العمري ثقة من أصحاب العياشي.
5927 - 8 - إبراهيم بن مجاهد
و هو ابن أبي ثواب المؤدب.
5928 - 9 - احمد بن يعقوب بن السنائي
يكنى أبا نصر له تصانيف من غلمان العياشي.
5929 - 10 - احمد بن علي القمي
المعروف بشقران المقيم بكش و كان أشل دوارا.
5930 - 11 - إبراهيم الحبوبي
من غلمان العياشي.
5931 - 12 - احمد الصفار
من غلمان العياشي.
5932 - 13 - احمد بن يحيى
يكنى أبا نصر من غلمان العياشي.
5933 - 14 - إبراهيم بن نصير الكشي
ثقة مأمون كثير الرواية.
5934 - 15 - إسماعيل بن محمد الإسكاف
تلميذ القبائي.
5935 - 16 - احمد بن محمد بن الحسين
الأزدي غلام العياشي.
5936 - 17 - احمد بن أبي عوف
يكنى أبا عوف من أهل بخارى لا بأس به.
تا اینجا مشخص است از یک منبع گرفته‌شده‌اند. اما از 18 تا 26 اشتراکشان این است که حمید بن زیاد از این افراد روایت کرده است.
5937 - 18 - احمد بن علي الحميري
الصيدي روى عنه حميد بن زياد.
5938 - 19 - احمد بن وهيب
روى عنه حميد بن زياد.
5939 - 20 - احمد بن بكر بن جناح
يكنى أبا الحسين (الحسن) روى عنه حميد كتاب عبد الله بن بكير رواية ابن فضال.
5940 - 21 - احمد بن ميثم بن أبي نعيم
الفضل بن دكين روى عنه حميد بن زياد كتاب الملاحم و كتاب الدلالة و غير ذلك من الأصول.
5941 - 22 - احمد بن محمد بن سلمة (مسلمة)
الرصافي البغداذي (البغدادي) روى عنه حميد أصولا كثيرة منها كتاب زياد بن مروان القندي.
5942 - 23 - احمد بن محمد بن زيد
الخزاعي يكنى أبا جعفر روى عنه حميد أصولا كثيرة و مات سنة اثنتين و ستين و مائتين و صلى عليه الحسن بن محمد بن سماعة الصيرفي.
5943 - 24 - إبراهيم بن سليمان بن حيان
يكنى أبا إسحاق الخزاز الهلالي (البلالي) من بني تميم روى عنه حميد بن زياد أصولا كثيرة.
5944 - 25 - احمد بن الحسين البصري
القزاز روى عنه حميد كتاب عاصم بن حميد و غيره و مات سنة إحدى و ستين و مائتين.
5945 - 26 - احمد بن الحسين بن مغلس (مفلس)
الضبي النخاس روى عنه حميد كتاب زكريا بن محمد المؤمن و غير ذلك من الأصول.
از 27 تا 50 همه از کسانی هستند که تلعکبری از ایشان روایت نقل کرده است. تلعکبری اهل بغداد است. حتی شخصیت‌هایی مثل احمد بن محمد بن یحیی العطار قمی و احمد بن ادریس قمی هم در این میان هستند.
5946 - 27 - إبراهيم بن محمد بن جعفر
بن الحسن بن جعفر بن الحسن بن الحسن بن علي بن أبي طالب الحسني العلوي الكوفي روى عنه التلعكبري.
5947 - 28 - احمد بن علي بن إبراهيم
بن محمد بن الحسن [بن محمد] بن عبیدالله بن الحسين بن علي بن الحسين بن علي بن أبي طالب يكنى أبا العباس الكوفي الجواني روى عنه التلعكبري أحاديث يسيرة و سمع منه دعاء الحريق و له منه إجازة.
5948 - 29 - احمد بن جعفر بن محمد
بن إبراهيم بن محمد بن إبراهيم بن موسى بن جعفر العلوي الحائري (الحيري) يكنى أبا جعفر روى عنه التلعكبري و سمع منه في سنة سبعين و ثلاثمائة و كان يروي عن حميد.
5949 - 30 - احمد بن محمد بن سعيد
بن عبد الرحمن بن إبراهيم بن زياد بن عبد الله بن عجلان مولى عبد الرحمن بن سعيد بن قيس الهمداني السبيعي الكوفي المعروف بابن عقدة يكنى أبا العباس جليل القدر عظيم المنزلة له تصانيف كثيرة ذكرناها في كتاب الفهرست و كان زيديا جاروديا إلا أنه روى جميع كتب أصحابنا و صنف لهم و ذكر أصولهم و كان حفظة سمعت جماعة يحكون أنه قال: أحفظ مائة و عشرين ألف حديث بأسانيدها و أذاكر بثلاثمائة ألف حديث روى عنه التلعكبري من شيوخنا و غيره و سمعنا من ابن المهدي و من احمد بن محمد المعروف بابن الصلت رويا عنه و أجاز لنا ابن الصلت عنه جميع رواياته و مولده سنة تسع و أربعين و مائتين و مات سنة اثنتين و ثلاثين و ثلاثمائة.
5950 - 31 - احمد بن النضر بن سعيد
الباهلي المعروف بابن أبي هراسة يلقب أبوه هوذة سمع منه التلعكبري سنة إحدى و ثلاثين و ثلاثمائة و له منه إجازة مات في ذي الحجة سنة ثلاث و ثلاثين و ثلاثمائة يوم التروية بجسر النهروان و دفن بها.
5951 - 32 - احمد بن محمد بن أبي الغريب
الصيني (الضبي) يكنى أبا الحسن نزيل بغداذ (بغداد) روى عنه التلعكبري سمع منه سنة اثنتين و عشرين و ثلاثمائة و له منه إجازة بجميع ما رواه محمد بن زكريا الغلابي.
5952 - 33 - احمد بن علي بن مهدي
بن صدقة بن هشام بن غالب بن محمد بن علي الرقي الأنصاري يكنى أبا علي سمع منه التلعكبري بمصر سنة أربعين و ثلاثمائة عن أبيه عن الرضا و له منه إجازة.
5953 - 34 - احمد بن محمد بن سليمان
بن الحسن بن الجهم بن بكير بن أعين بن سنسن الزراري الكوفي نزيل بغداذ (بغداد) يكنى أبا غالب جليل القدر كثير الرواية ثقة روى عنه التلعكبري و سمع منه سنة أربعين و ثلاثمائة و له مصنفات ذكرناها في الفهرست و أخبرنا عنه محمد بن محمد بن النعمان و الحسين بن عبیدالله و احمد بن عبدون المعروف بابن حاشر و ابن عزور مات سنة ثمان أو سبع و ستين و ثلاثمائة.
5954 - 35 - احمد بن جعفر بن سفيان
البزوفري يكنى أبا علي ابن عم أبي عبد الله روى عنه التلعكبري و سمع منه سنة خمس و ستين و ثلاثمائة و له منه إجازة و كان يروي عن أبي علي الأشعري أخبرنا عنه محمد بن محمد بن النعمان و الحسين بن عبد الله.
5955 - 36 - احمد بن محمد بن يحيى
العطار القمي روى عنه التلعكبري و أخبرنا عنه الحسين بن عبیدالله و أبو الحسين بن أبي جيد القمي و سمع منه سنة ست و خمسين و ثلاثمائة و له منه إجازة.
5956 - 37 - احمد بن إدريس القمي
الأشعري يكنى أبا علي و كان من القواد سنة [ثلاث و] ثلاثين و ثلاثمائة و إلى ما بعدها و له منه إجازة.
5957 - 38 - احمد بن الحسن الرازي
يكنى أبا علي خاصي روى عن أبي الحسين الأسدي روى عنه التلعكبري و له منه إجازة.
5958 - 39 - احمد بن محمد بن يحيى
الفارسي يكنى أبا علي روى عنه التلعكبري و سمع منه سنة ثمان و عشرين و ثلاثمائة و خرج إلى قزوين و ليس له منه إجازة.
5959 - 40 - احمد بن القاسم بن أبي
بن كعب يكنى أبا جعفر روى عنه التلعكبري سمع منه سنة ثمان و عشرين و ثلاثمائة و ما بعدها و له منه إجازة.
5960 - 41 - احمد بن إبراهيم بن أبي رافع
الصيمري يكنى أبا عبد الله روى عنه التلعكبري و قال: كنا نجتمع و نتذاكر فروى عني و رويت عنه و أجاز لي (له) جميع رواياته و أخبرنا عنه الحسين بن عبیدالله و محمد بن محمد بن محمد بن النعمان و احمد بن عبدون و ابن عزور.
5961 - 42 - احمد بن محمد السري
المعروف بابن أبي دارم يكنى أبا بكر كوفي روى عنه التلعكبري و سمع منه سنة [ثلاث و] ثلاثين و ثلاثمائة و إلى ما بعدها و له منه إجازة.
5962 - 43 - إبراهيم بن احمد (محمد) بن بسام
المصري يكنى أبا إسحاق روى عنه التلعكبري.
5963 - 44 - احمد بن إبراهيم بن احمد
بن المعلى بن أسد العمي البصري يكنى أبا بشر واسع الرواية ثقة روى عنه التلعكبري إجازة و لم يلقه و له مصنفات ذكرناها في الفهرست.
5964 - 45 - احمد بن العباس النجاشي
الصيرفي المعروف بابن الطيالسي يكنى أبا يعقوب سمع منه التلعكبري سنة خمس و ثلاثين و ثلاثمائة و له منه إجازة و كان يروي دعاء الكامل و منزله كان في درب البقر.
5965 - 46 - احمد بن محمد المقري
صاحب احمد بن بديل روى عنه التلعكبري إجازة.
5966 - 47 - إبراهيم بن محمد
مولى قريش روى عنه التلعكبري إجازة.
5967 - 48 - احمد بن عبد الله الكوفي
صاحب إبراهيم بن إسحاق الأحمري يروي عنه كتب إبراهيم كلها روى عنه التلعكبري إجازة.
5968 - 49 - احمد بن علي البلخي
الرجل الصالح أجاز للتلعكبري.
5969 - 50 - احمد بن إسماعيل الفقيه
صاحب كتاب الإمامة من تصنيف علي بن محمد الجعفري روى عنه التلعكبري إجازة.
از 51 تا 61 کسانی هستند که به قمی‌ها مربوط هستند. اسم صدوق یا مشایخ او در این ترجمه‌ها زیاد است.
5970 - 51 - احمد بن عمر الحلال
روى عنه محمد بن عيسى اليقطيني.
5971 - 52 - احمد بن عبدوس الخلنجي
روى ابن الوليد عن الحسن بن متويه بن السندي العريشي (القرشي) عنه.
5972 - 53 - إسماعيل بن مرار
روى عن يونس بن عبد الرحمن روى عنه إبراهيم بن هاشم.
5973 - 54 - احمد بن الحسين بن سعيد
و
5974 - 55 - احمد بن بشير البرقي
روى عنهما محمد بن احمد بن يحيى و هما ضعيفان ذكر ذلك ابن بابويه.
5975 - 56 - احمد بن علوية الأصفهاني
المعروف بابن الأسود الكاتب روى عن إبراهيم بن محمد الثقفي كتبه كلها روى عنه الحسين بن محمد بن عامر و له دعاء الاعتقاد تصنيفه.
5976 - 57 - إبراهيم بن رجاء الجحدري
روى عنه إبراهيم بن هاشم.
5977 - 58 - احمد بن عبیدالله بن يحيى
بن خاقان وصف أبا محمد الحسن بن علي العسكري روى ذلك عنه عبد الله بن جعفر الحميري و غيره.
5978 - 59 - احمد بن هارون الفامي
5979 - 60 - احمد بن محمد بن يحيى
روى عنهما ابوجعفر ابن بابويه.
5980 - 61 - احمد بن علي بن إبراهيم
روى عنه أيضا ابوجعفر.
این مطلب را به‌عنوان یک مثال بیان کردیم که مشخص است افراد پشت سر هم یک خصوصیت مشترک دارد. اولش مرتبط با مشرق زمین است و قسمت دوم مرتبط با حمید بن زیاد است و قسمت سوم مرتبط با تلعکبری است و قسمت چهارم مرتبط با قمی‌ها و شیخ صدوق است. قسمت بعدی که پنجمین قسمت باشد مشایخ مستقیم خود شیخ طوسی در ترجمه آنها وجود دارد.
این نظم این سبکی در تمام باب من لم یرو عنهم وجود دارد. از اول تا آخر به همین سبک است که یک قسمت به تلعکبری مرتبط است و یک قسمت در مورد مشرق زمینی ها است. احتمالا اصل کتاب کشی بوده است که شاگردان عیاشی را می شناخته است و علما مشرق زمین را نام‌برده است. یک قسمت از کتاب حمید بن زیاد است. نمی‌دانیم حمید بن زیاد یک کتاب داشته است یا دو کتاب که فهرست و رجال بوده‌اند. یک منبع دیگر هم کتاب تلعکبری است. در لسان المیزان یک مطلبی را از کتاب مشیخه هارون بن موسی بلعکبری (تلعکبری) نقل می‌کند. بنابراین ایشان هم یک کتاب داشته است به نام مشیخه که اساتید خود را در این کتاب ترجمه کرده است یا طرق خود را ذکر کرده است. منبع چهارم هم احتمالا فهرست شیخ صدوق است. در این باب همه کسانی که شیخ درباره آنها کلمه ضعیف بکار برده است به جز یک نفر همه مستثنیات ابن ولید هستند. لکن ایشان همه را به شیخ صدوق نسبت می‌دهد نه ابن ولید. ایشان این مطالب را از شیخ صدوق اخذ کرده است. منبع پنجم اجازاتی است که شیخ طوسی از اساتید خود داشته است. البته در اواخر هر باب در من لم یرو عنهم یک افرادی را پیدا می‌کنیم که هیچ قدر جامعی بین ایشان وجود ندارد و از این منابع یاد شده گرفته نشده است. تنها قدر جامعی که کشف کردیم این است که این افراد همه در فهرست خود شیخ وجود دارند. ترتیبشان هم همان ترتیب فهرست شیخ است. مثلاً از رقم 71 تا 73 تصریح می‌کند که از فهرست است.
5990 - 71 - إبراهيم بن صالح الأنماطي
روى عنه احمد بن نهيك ذكرناه في الفهرست.
5991 - 72 - إبراهيم بن رجاء الجحدري
من بني قيس بن ثعلبة له كتب ذكرناها في الفهرست.
5992 - 73 - إبراهيم بن محمد بن سعيد
الثقفي كوفي له كتب ذكرناها في الفهرست.
5993 - 74 - إبراهيم بن سليمان النهمي
له كتب ذكرناها في الفهرست روى عنه حميد بن زياد.
5994 - 75 - إبراهيم بن إسحاق الأحمري
النهاوندي له كتب و هو ضعيف.
5995 - 76 - إبراهيم بن محمد المذاري
روى عنه ابن حاشر.
5996 - 77 - إبراهيم بن محمد الأشعري
أخو الفضل بن محمد روى عنهما الحسن بن علي بن فضال.
5997 - 78 - إبراهيم العجمي
من أهل نهاوند روى عنه البرقي [احمد بن أبي عبد الله].
5998 - 79 - إبراهيم بن قتيبة
من أهل أصفهان روى عنه البرقي.
5999 - 80 - إبراهيم بن هراسة
6000 - 81 - إسماعيل بن شعيب العريشي
قليل الحديث ثقة روى عنه عبد الله بن جعفر.
6001 - 82 - إسماعيل بن علي العمي
أبو علي البصري له كتب ذكرناها في الفهرست.
6002 - 83 - إسماعيل بن محمد بن إسماعيل
بن هلال المخزومي مكي أبو محمد روى عن أيوب بن نوح و نظرائه.
6003 - 84 - إسماعيل بن علي بن علي
بن رزين ابن أخي دعبل يكنى أبا القاسم أخبرنا عنه هلال الحفار.
6004 - 85 - إسماعيل بن محمد
قمي يعرف بقنبرة.
6005 - 86 - إسماعيل بن عثمان بن أبان
روى عنه احمد بن ميثم.
6006 - 87 - احمد بن الحسين بن سعيد
روى عن جميع شيوخ أبيه إلا حماد بن عيسى يرمى بالغلو مات بقم.
6007 - 88 - احمد بن الحسن بن الحسين (الحسن)
اللؤلؤي.
6008 - 89 - احمد بن الحسين (الحسن) بن عبد الملك
الأودي روى عنه ابن الزبير روى عن الحسن بن محبوب.
6009 - 90 - احمد بن علي العلوي
العقيقي مكي.
6010 - 91 - احمد بن عبدوس الخلنجي
نفر اول که ابراهیم بن صالح الانماطی است در فهرست شیخ رقم 2 است. نفر بعدی رقم 5 است. نفر بعدی 7 است. بعدی 8 است. بعدی 9 است. بعدی 11 است. بعدی 14. بعدی 16. بعدی 17. بعدی 19. بعدی إسماعيل بن شعيب العريشي است که در باب اسماعیل فهرست شیخ رقم 33 است. بعدی 34. بعدی 35. بعدی 37. بعدی 48. بعدی 51 است. از اول تا آخر باب من لم یرو عنهم را با فهرست شیخ مقایسه کردیم. حدود یک سوم باب من لم یرو عنهم از فهرست شیخ گرفته‌شده است باهمان ترتیب فهرست.
در مورد همان نفر اول که ابراهیم بن صالح الانماطی است می‌گوید احمد بن نهیک از او نقل روایت می‌کند. در طریق شیخ در فهرست هم همین شخص قرار دارد. در مورد إبراهيم بن محمد المذاري می‌گوید: روى عنه ابن حاشر. در فهرست شیخ در طریق به این شخص می‌نویسد: احمد بن عبدون به روایات او خبر داده است. ابن حاشر همان احمد بن عبدون است که معروف به ابن حاشر بوده است. نفر بعدی إبراهيم بن محمد الأشعري است که شیخ فرموده است: روى عنه الحسن بن علي بن فضال. در فهرست هم در طریق شیخ به او ابن فضال است. نفر بعدی هم إبراهيم العجمي است که شیخ فرموده است: روى عنه البرقي [احمد بن أبي عبد الله]. در فهرست هم در طریق او احمد بن ابی‌عبدالله قرار دارد. سایر افراد هم همین‌گونه هستند.
ایشان در باب من لم یرو عنهم به فهرست خود مراجعه کرده است. مواردی که قبلا از کتب دیگر استخراج کرده و نام‌برده را حذف کرده و مواردی که از اهل‌بیت روایت کرده‌اند را نیز حذف کرده است، سایر موارد را ذکر کرده است و فردی که در طریق ایشان قرار دارد را ذکر کرده است که طبقه او را مشخص کند.
در برخی ابواب مثل باب عین بسیاری از فهرست گرفته‌شده است. برخی ابواب کوچک همه از فهرست گرفته‌شده است. باب کنی ابتدا از فهرست اخذ کرده است. از 1 تا 14 را از فهرست گرفته است. بعد مشرق زمین و بعد حمید و تلعکبری و قمی‌ها را به ترتیب ذکر کرده است.
چند نکته:
نحوه عملکرد ما این‌گونه بود که ما هر باب را گروه بندی کردیم و قدر جامع پیدا کردیم و با این قدر جامع یک منبع پیدا کردیم. نظم مشخص نشانه اتحاد منبع است. اگر این نظم در یک باب هم باشد می‌تواند قرینه باشد برای شناخت منابع و حالا که این نظم در همه ابواب به همین سنخ موجود است قرینه بسیار قوی تری می‌شود. قدر جامع گاهی به راحتی کشف می‌شود. مثل موارد حمید یا تلعکبری که نامشان تکرار می‌شود. برخی موارد مشکل تر است. مثلاً مشرق زمینی ها با توجه به اطلاعات تاریخی و جغرافی قدر جامع پیدا شد و با اطلاع از منابع رجالی تنها منبع شناخته‌شده در مورد مشرق زمینی ها رجال کشی است. البته ممکن است در مشرق زمین کتب بیشتری در رجال وجود داشته باشد ولی همین کشی فقط معروف بوده است و به بغداد رسیده است. اگر کتب دیگری هم بوده است ظاهراً به بغداد و دست علمای بغداد نرسیده است. (کتب حوزه مشرق زمین خیلی کم به دست باقی حوزه ها رسیده است حتی کتب خود عیاشی که صاحب حوزه بوده هم آنچنان نرسیده ظاهراً تنها تفسیر عیاشی به صورت ناقص و بدون سند به بغداد رسیده)
برخی موارد هم که با مروی عنه فهمیدیم مشایخ شیخ طوسی هستند. اما سخت ترین شناخت درباره منبع بودن فهرست است که با تتبع بسیار به این مسئله دست پیداکردیم. لکن چون کتاب فهرست در دست ما هست با مقایسه توانستیم قاطع شویم از این کتاب اخذ شده است. تنها موردی که تصریح شده بود از کدام کتاب اخذ شده است کتاب شیخ صدوق بوده است.
فهرست شیخ
ما باهمین روش در فهرست شیخ ورود می‌کنیم. نظم های مختلفی در این کتاب وجود دارد. در برخی ترجمه‌ها طریق ها به ابن بطه ختم می‌شود و برخی به حمید ختم می‌شود. باب‌های مختلف را بررسی کرده‌ایم.
در باب میم از اسم محمد از رقم 575 تا 582 یا صدوق در سند است یا ابن ولید که استاد صدوق است.
از رقم 583 تا 587 همه متکلم هستند
از 589 تا 591 همه مشایخ شیخ طوسی راوی ایشان هستند
594 تا 599 همه ابن ولید در سند است
609 تا 622 صدوق یا ابن ولید در سند است
623 تا 633 ابن بطه
634 و 635 محمد بن علی بن محبوب
637 ابن ندیم
639 تا 641 ابن عبدون
642 تا 644 حمید
647 تا 649 احمد بن عبدون
650 تا 674 حمید
675 تا 689 ابن بطه
690 تا 695 صدوق
گروه های منظمی وجود دارد.
گروه اول صدوق یا ابن ولید در آنها است. احتمال می‌دهیم که مواردی که ابن ولید در سند است را هم از صدوق گرفته است. به روشی که معروف است به تعویض سند. شیخ صدوق منقولات اساتید خود را در یک کتاب جمع کرده است. برخی از این منقولات از ابن ولید است. آن مواردی که در کتاب صدوق از ابن ولید بوده است را شیخ طوسی بجای استاد خود از صدوق از ابن ولید می‌گوید ابن ابی جید عن ابن ولید. زیرا شیخ طوسی به همه کتب و روایات ابن ولید طریق یک واسطه ای دارد. اگر بخواهد از طریق شیخ صدوق روایات ابن ولید را نقل کند یک واسطه اضاف می‌خورد. طریق شیخ طوسی به ابن ولید بواسطه ابن ابی جید است.
برخی مواردی که بی نظم هستند نمی‌توانیم فعلا اظهارنظر کنیم.
یک مشکلی که در این جا وجود دارد این است که در رجال شیخ همه منقولات حمید در یک جا جمع شده بودند ولی در اینجا در باب میم چند جا از حمید نقل شده است و همه موارد هم دسته های 5 تایی است. چند تا 5 تایی در قسمت های مختلف باب میم از حمید نقل شده است. جامع مشخصی هم بین این موارد 5 تایی ها وجود ندارد. در همه باب‌ها همین مشکل وجود دارد. از ابن بطه یا صدوق یا حمید چند تا چند تا اخذ شده است و در کنار هم نیامده است.
در جلسه قبل گفتیم که رجال نجاشی در باب الف از فهرست شیخ اخذ کرده ولی این‌گونه نیست که افراد اول فهرست در اول کتاب نجاشی باشد. بلکه پراکنده هستند. در آنجا احتمال دادیم که ظاهراً شیخ طوسی مجموعه مجموعه نوشته است و در انتها این «کراسه» ها و مجموعه ها را به هم دوخته اند و نجاشی قبل از دوختن نهایی از مطالب استفاده کرده است. لذا این کنار هم نبودن مطالب هر منبع، احتمال دارد به این دلیل باشد که اوراق کتاب شیخ طوسی جابجا شده است. یا شاید هم شیخ در هر باب چند صفحه خالی قرار می‌داده است که بعداً اگر مواردی را می خواست اضافه کند جا باشد. بعداً این موارد اضافه شده باعث بی نظمی‌شده‌اند.
(بحث شیوه کتاب نویسی سابق در حل این مشکلات موثر است.)
در مواردی که از ابن بطه گرفته‌شده است باید به این نکته توجه کنیم که مثلاً در 623 تا 633 از ابن بطه است:
محمد بن يحيى الصيرفي.
له كتاب. أخبرنا جماعة عن أبي المفضل عن أبي جعفر بن بطة عن احمد بن أبي عبد الله عن أبيه عن محمد بن يحيى الصيرفي.
محمد بن علي المقري
القرشي. له مصنفات. رويناها بالإسناد الأول عن ابن بطة عن أبي عبد الله محمد بن أبي القاسم عنه.
محمد بن الوليد الخزا
له كتاب. رويناه بالإسناد الأول عن ابن بطة عن الصفار عنه.
محمد بن حمران بن أعين.
له كتاب. أخبرنا جماعة عن أبي المفضل عن ابن بطة عن احمد بن محمد بن عيسى عن ابن أبي عمير و ابن أبي نجران جميعا عن محمد بن حمران.
محمد بن عذافر.
له كتاب. رويناه بالإسناد الأول عن احمد بن محمد بن عيسى عن محمد بن إسماعيل بن بزيع عنه.
محمد بن خالد البرقي.
له كتاب النوادر. رويناه بهذا الإسناد عن احمد بن محمد بن عيسى و احمد بن أبي عبد الله جميعا عن محمد بن خالد و كنيته أبو عبد الله.
محمد بن علي الطلحي.
له مسائل. رويناها بهذا الإسناد عن احمد بن محمد بن عيسى عنه.
محمد بن أبي حمزة.
له كتاب. رويناه بهذا الإسناد عن احمد بن محمد بن عيسى عن ابن أبي عمير عن محمد بن أبي حمزة.
محمد بن يحيى الخثعمي.
له كتاب. رويناه بهذا الإسناد عن ابن أبي عمير عن محمد بن يحيى.
محمد بن ميسر.
له كتاب. رويناه بهذا الإسناد عن ابن أبي عمير عن محمد بن ميسر.
محمد بن قي
له كتاب. رويناه بهذا الإسناد عن ابن أبي عمير عن محمد بن قيس.
این اسناد همگی قدر مشترکشان این است که از ابن بطه نقل شده است. لکن در درون این اسناد نیز یک نظمی وجود دارد. همه منقولات احمد بن محمد بن عیسی پشت سر هم است. همه منقولات از ابن ابی عمیر نیز همینطور. کلاً منقولات هر شخص پشت سر هم هستند. ابن ابی عمیر و ابن محبوب و احمد بن محمد بن عیسی کتاب رجالی معروفی ندارند. لذا احتمالا از کتب خود این افراد گرفته نشده است. احتمالا در کتاب ابن بطه چنین ترتیبی را داشته است. ابن بطه به ترتیب مشایخش این کتاب را تنظیم کرده است.
ممکن است ترتیب ابن بطه الفبایی نباشد. بلکه به ترتیب مشایخ است. شیخ که ترتیب الفبایی دارد به هر نامی که رسیده به رجال ابن بطه مراجعه کرده و مثلاً هرچه علی دارد را که به ترتیب مشایخش مرتب کرده را اخذ کرده و حاصل این شده که در برخی قسمت های فهرست شیخ به ترتیب الفا و در هر حرف به ترتیب مشایخ ابن بطه شده. مثلاً در مورد رجال برقی ترتیب خاصی ندارد. شیخ که از این کتاب گرفته است در باب محمد مثلاً به همان ترتیبی که در رجال برقی است نوشته است. (رجال برقی در دسترس است.)
لذا روش کار باز هم همین بود که ترجمه‌ها را گروه بندی کنیم و بعد بین این گروه ها یک قدر جامعی پیدا کنیم.
کتاب ابن بطه معروف بوده است ولی اغلاط زیادی داشته است زیرا نجاشی می‌گوید در این کتاب اغلاط زیادی وجود دارد. یکی از وجوه برتری رجال نجاشی بر فهرست شیخ هم همین است که شیخ از ابن بطه زیاد مطلب نقل می‌کند ولی نجاشی از این کتاب بسیار کم نقل می‌کند.
(نکته: مواردی که از حمید گرفته‌شده است بسیار سقط و ارسال دارد. دلیل این سقط ها احتمالا این است که کتاب حمید بن زیاد منشا این اشکال باشد. یعنی تعبیرات حمید احتمالا اجمال داشته است چرا که مطالب زیادی از اساتیدش کنار هم آورده و برای شیخ مشخص نبوده است که دقیقاً حمید منظورش چه بوده است لذا وقتی خواسته به‌صورت یک سند متصل بنویسد ارسال و اسقاط های زیادی نمایانگر شده است. لذا ما سابقاً هم گفتیم برای تشخیص طبقه روات اصلا نمی‌شود به اسنادی که از حمید بن زیاد است اعتماد کرد. زیرا این کتاب احتمالا ابهام داشته است و یا تعبیرات شیخ در مورد او اعم است و «عن» در این اسناد به معنای نقل بی واسطه نیست. البته این احتمال دوم بعید است و ما همان احتمال اول را تقویت می‌کنیم.
مؤید این ابهام در کتاب حمید این است که در کتاب نجاشی هم اسناد حمید اشکالات زیاد دارد. لذا ظاهراً این اسناد و این کتاب ابهاماتی داشته است.)
نکته: شیخ طوسی در مواردی که از ابن بطه اخذ کرده است اول اطلاعات کتاب ابن بطه را نقل کرده است و بعد از کتب دیگری این اطلاعات را تکمیل کرده است. یعنی همه اطلاعات از ابن بطه نیست. مثلاً ده ترجمه قدر مشترکشان ابن بطه است ولی این به این معنا نیست که همه اطلاعات این ترجمه‌ها هم از ابن بطه باشد. بلکه کتب دیگری که در مورد این شخص اطلاعاتی را ارئه می‌داده‌اند را هم اضافه کرده است. لذا ترتیب از یک کتاب است ولی اطلاعات الزاما از همان کتاب به‌تنهایی نیست. مثلاً در باب من لم یرو عنهم درجایی که از ابتدایش می فهمیم که ترتیب را از تلعکبری گرفته، در ذیلش نوشته ذکرناه فی الفهرست. گاهی اوقات ما می‌توانیم بفهمیم که کدام اطلاعات از کدام منبع اخذ شده است.
رجال نجاشی
نظمی که در رجال نجاشی وجود دارد بیشتر از فهرست شیخ است. چون خودش نظم به کتاب داده است درنتیجه نظم منابع کاملا به این کتاب منتقل نشده است. بلکه دست کاری زیاد شده است. البته باز هم این گروه ها در رجال نجاشی هم قابل شناسایی هستند.
در باب کنی در رجال نجاشی در رقم 1238 تا رقم 1250 اکثر موارد از ابن بطه گرفته‌شده است.
شیخ طوسی یک نفر را ترجمه می‌کند و می‌گوید ذکر ذلک ابن‌بابویه ولی طریق خود به ابن‌بابویه را ذکر نمی‌کند. از طرفی نجاشی در مورد مثلاً أبو عبد الله الجاموراني می‌نویسد:
ابن بطة عن البرقي عن أبي عبد الله الجاموراني بكتابه.
اول سند را ابن بطه گذاشته است. ابن بطه که از مشایخ نجاشی نیست. اول سند حذف شده است. چرا اول سند تعلیق شده است؟ ظاهراً به این دلیل است که ابن بطه صاحب کتابی است که نجاشی از آن اخذ شده است و طریق نجاشی به کتاب ابن بطه را باید اول سند بگذاریم تا سند کامل شود.
شبیه این بحث‌ها (کشف منبع کتب) در کتاب تاریخ التراث العربی هست. در جلدی که در مورد حدیث است بحث جالبی دارد. در این کتاب نوشته‌شده است کسانی که در اول سند معلق واقع می‌شود صاحب کتاب است. در صحیح بخاری این‌گونه است.
با تعلیقات می‌توانیم منابع یک کتاب را پیدا کنیم زیرا کسانی که اول اسناد تعلیقی قرار می گیرند معمولاً صاحب کتابی هستند که این مؤلف از آن کتاب نقل می‌کند.
البته یک نکات ریزی در مورد تعلیقات وجود دارد که در بررسی منابع تهذیب مفصلا بیان خواهد شد.
تمرین
منابع باب میم رجال نجاشی را پیدا کنید.
نکته: در باب من لم یرو عنهم یک مشکل وجود دارد. در این باب نام افرادی آمده است که در باب اصحاب الائمه هم آمده است. این اشکال را چگونه باید حل کنیم؟ این یک مشکل اساسی است که از قدیم مطرح بوده است و راه حل های مختلفی هم ارائه شده است. با توجه به این منبع شناسی که عرض کردیم یک پاسخ جدید و متقنی خواهیم داد.
