درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: روایات دال بر وجوب تحصیل علم به وقت

0.0.0.0.0.1- روایت دوم؛ روایت عبد الله بن عجلان

مُحَمَّدُ بْنُ إِدْرِيسَ فِي آخِرِ السَّرَائِرِ نَقْلًا مِنْ كِتَابِ نَوَادِرِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام‌ إِذَا كُنْتَ‌ شَاكّاً فِي الزَّوَالِ فَصَلِّ رَكْعَتَيْنِ فَإِذَا اسْتَيْقَنْتَ أَنَّهَا قَدْ زَالَتْ بَدَأْتَ بِالْفَرِيضَةِ.

دلالت روایت روشن است اما اشکال سندی دارد زیرا ابن ادریس طریق خودش را به کتاب نوادر ذکر نکرده است.

0.0.0.0.0.2- روایت سوم: صحیحه علی بن جعفر

ح4 باب 58:

مُحَمَّدُ بْنُ مَكِّيٍّ الشَّهِيدُ فِي الذِّكْرَى عَنِ ابْنِ أَبِي قُرَّةَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى ع‌ فِي الرَّجُلِ يَسْمَعُ الْأَذَانَ فَيُصَلِّي الْفَجْرَ وَ لَا يَدْرِي أَ طَلَعَ أَمْ لَا غَيْرَ أَنَّهُ يَظُنُّ لِمَكَانِ الْأَذَانِ أَنَّهُ طَلَعَ قَالَ لَا يُجْزِيهِ حَتَّى يَعْلَمَ أَنَّهُ قَدْ طَلَعَ.

وَ رَوَاهُ عَلِيُّ بْنُ جَعْفَرٍ فِي كِتَابِهِ‌

امام علیه السلام فرموده اند شخص با حالت ظن نمی تواند داخل در نماز شود.

از حیث دلالت روایت تمام است.

از حیث سند نیز هر چند سند اول تمام نیست.

اما سند صاحب وسایل به علی بن جعفر به حسب آنچه در فائده خامسه از خاتمه وسائل بیان کرده اند از طریق شیخ طوسی می گذرد. و شیخ طوسی در فهرست سند خودش را به علی بن جعفر ذکر کرده و آن سند سند تامی است.لذا با سند دوم می توان به روایت اعتماد کرد.

0.0.0.0.0.3- روایت چهارم: روایت اسماعیل بن جابر

ح2باب58:

عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ الْمُوسَوِيُّ الْمُرْتَضَى فِي رِسَالَةِ الْمُحْكَمِ وَ الْمُتَشَابِه‌ نَقْلًا مِنْ تَفْسِيرِ النُّعْمَانِيِّ بِإِسْنَادِهِ الْآتِي عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ جَابِرٍ عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ‌ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِذَا حَجَبَ عَنْ عِبَادِهِ عَيْنَ الشَّمْسِ الَّتِي جَعَلَهَا دَلِيلًا عَلَى أَوْقَاتِ الصَّلَوَاتِ فَمُوَسَّعٌ عَلَيْهِمْ تَأْخِيرُ الصَّلَوَاتِ‌ لِيَتَبَيَّنَ لَهُمُ‌ الْوَقْتُ بِظُهُورِهَا وَ يَسْتَيْقِنُوا أَنَّهَا قَدْ زَالَتْ.

طبق این روایت برای انجام نماز مکلف باید علم به دخول وقت پیدا کند.

از حیث سند روایت مخدوش است. زیرا سند نعمانی به اسماعیل بن جابر محل اشکال است. سند علی بن الحسین نیز به تفسیر نعمانی بیان نشده است.

اشکال

از روایت ترخیص در تاخیر نماز الی ان یحصل العلم استفاده می شود اما آنچه مدعا است وجوب تاخیر است.

استاد

در جایی که مورد از موارد تکلیف الزامی است اگر در آن مورد توهم حظری وجود داشته باشد در آن مورد اگر تعبیری بیاید که دال بر ترخیص است این منافات با وجوب ندارد.

مانند آنچه که در آیه شریفه در مورد سعی بین صفا و مروه ذکر شده است. برای وجوب سعی بین صفا و مروه از تعبیر لاجناح استفاده شده است در حالی که آیه در مقام بیان وجوب است. وجه اینکه از تعبیر ترخیص استفاده شده است این است که در آن زمان در بالای کوه صفا و مروه بت بوده است و مردم خیال می کردند اگرطواف کنند این یک نحو عبادت برای بتان است. لذا با توجه به اینکه مورد از موارد توهم حظر بوده است اگر برای بیان حکم لزومی از تعبیر ترخیصی استفاده شود مناسبت دارد.

هم چنین در مورد قصر در سفر نیز از همین تعبیر لاجناح استفاده شده است.

در مورد بحث نیز توهم این وجود دارد که فریضه را باید هر چه زودتر انجام داد و نبايد تأخير انداخت لذا با توجه به اینکه مورد از موارد توهم حظر است مناسبت دارد که از الفاظ ترخیصیه برای وجوب استفاده شود.

نتیجه اینکه برای مورد اول دلایل سه گانه ای که بیان شد تام است هر چند برخی روایات مشکل سندی داشتند اما روایت علی بن جعفر و علی بن مهزیار از حیث سند تام هستند و می توانند مدعا را ثابت کنند

0.0.0.1- بررسی قسمت دوم: عدم کفایت ظن به دخول وقت

مرحوم سید فرموده اند ظن به دخول وقت کافی نیست.

دلیل بر عدم کفایت ظن همان وجوه سه گانه ای است که در قسمت اول بیان شد.

همان طور که آقای حکیم بیان کرده اند قول مشهور موافق با مختار مرحوم سید است:

كما هو المشهور شهرة عظيمة، بل عن مجمع الفائدة و المفاتيح و كشف اللثام: الإجماع عليه. و يقتضيه ما تقدم من القاعدة و النصوص. مستمسک العروة الوثقی، جلد: ۵، صفحه: ۱۴۹

اما در مقابل این کلام مشهور دو مخالف از متقدمین ذکر شده است.مرحوم شیخ مفید در مقنعه و شیخ طوسی در نهایه.

در میان متاخرین نیز صاحب حدایق قائل به جواز اکتفا به ظن برای دخول به صلاة شده است.

آقای حکیم در مورد آنچه که از مرحوم شیخ و مفید نقل شده است فرموده اند:

نعم حكي عن ظاهر الشيخين في المقنعة و النهاية: الاكتفاء به. و محكي عبارة الأولى غير ظاهر قطعاً، و محكي عبارة الثانية لا يبعد فيه ذلك مستمسک العروة الوثقی، قم - ایران، دار التفسير، جلد: ۵، صفحه: ۱۴۹

یعنی عبارت مرحوم مفید در مقنعه ظاهر در مساله ای که بیان شد نیست اما در عبارتی که از مرحوم شیخ نقل شده است بعید نیست که ظاهر در همین مدعای صاحب حدائق باشد.

نتیجه اینکه در بین متاخرین تنها کسی که برای این مدعا استدلال آورده است صاحب حدائق است. البته ایشان فرموده است که منفرد در مساله نیست و دیگران نیز قائل به این مساله هستند.

ایشان دو دلیل برای مدعای خود آورده اند:

0.0.0.1.1- ادله ی صاحب حدائق در جواز اکتفا به مطلن ظن

0.0.0.1.1.1- دلیل اول: روایت اسماعیل بن رباح:

ح1باب 25 از ابواب مواقیت:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ رَبَاحٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عللیه السلام قَالَ: إِذَا صَلَّيْتَ وَ أَنْتَ تَرَى أَنَّكَ فِي وَقْتٍ وَ لَمْ يَدْخُلِ الْوَقْتُ فَدَخَلَ الْوَقْتُ وَ أَنْتَ فِي الصَّلَاةِ فَقَدْ أَجْزَأَتْ عَنْكَ.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ مِثْلَه‌

ولو در مورد اسماعیل توثیق خاصی بیان نشده است اما با قاعده توثیق مشایخ ثلاث می توان وی را توثیق کرد.

تقریب استدلال:

عنوان رؤیت که در این روایت آمده است به معنای «گمان» است. «تری» به معنای «تظن» است.

اینکه امام علیه السلام فرموده اند شخص می تواند در حال ظن داخل در نماز شود اطلاق دارد و شامل جایی که شخص تمکن از تحصیل علم دارد نیز می شود.

لذا اینکه اصحاب روایت را حمل بر صورت تعذر علم کرده اند صحیح نیست.

و ظاهر الأصحاب حمل هذه الرواية على صورة تعذر العلم حيث أوردوها في تلك المسألة و هي كما ترى مطلقة لا تقييد فيها بذلك لان قوله: «و أنت ترى - اي تظن - أنك في وقت» أعم من ان يكون العلم ممكنا أو غير ممكن... الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، جلد: ۶، صفحه: ۲۹۶

0.0.0.1.1.2- دلیل دوم:

اخبار مستفیضه ای که بیان می کنند می توان به اذان موذنین اکتفا کرد حتی اگر موذن از مخالفین باشد.

در نوع موارد از اذان موذنین شخص به علم نمی رسد اما طبق این روایات بیان شده است که می توان به ظن اکتفا کرد.

البته شدت و ضعف این ظن به اعتبار شخص موذن متفاوت است اما در نهایت چیزی که حاصل می شود فراتر از ظن نیست.

فإن المستفاد من الأخبار المستفيضة الاعتماد على أذان المؤذنين و ان كانوا من المخالفين، و من الظاهر ان غاية ما يفيد هو الظن و ان تفاوت شدة و ضعفا باعتبار المؤذنين و ما هم عليه من زيادة الوثاقة و الضبط في معرفة الأوقات و عدمه الحدائق الناضرة في أحكام العترة الطاهرة، جلد: ۶، صفحه: ۲۹۶

یکی از این روایات صحیحه ذریح محاربی است:

«قال لي أبو عبد الله (عليه السلام) صل الجمعة بأذان هؤلاء فإنهم أشد شيء مواظبة على الوقت».

در این روایت امام علیه السلام می فرمایند می توان به اذان مخالفین اعتنا کرد.

مرحوم صاحب حدائق روایات دیگری را در همین باب بیان می کنند، سپس در ادامه می فرمایند:

و هذه الاخبار كلها - كما ترى - ظاهرة الدلالة متعاضدة المقالة في جواز الاعتماد على المؤذنين و غيرهم كما يدل عليه الحديث الأخير، و لا يخفى ان غاية ما يفيد هو الظن، و يعضد هذه الاخبار رواية إسماعيل بن رياح المتقدمة».