درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: ادامه بررسی صورت اول مسأله پنجم

1- ادامه بررسی صورت اول مساله 5

1.1- ج. قاعده فراغ و تجاوز:

بحث در اجرای قاعده تجاوز در موردی بود که شخص می داند نمازش را در چه ساعتی خوانده است.

نسبت به جریان قاعده فراغ برخی اشکال کرده اند که در اینجا صورت عمل محفوظ[1] است و قاعده فراغ جاری نمی شود زیرا قاعده فراغ تعبد به اذکریت است و تعبد به اذکریت در جایی معنا دارد که شخص نداند عملش را چگونه انجام داده است.

آقای تبریزی فرمودند:

در اینجا قاعده فراغ جاری می شود زیرا ولو در ما نحن فیه ساعتِ این دو رکعتی که خوانده شده معلوم است(مثلا میداند ساعت 12 نماز را خوانده است) اما مکلف شک دارد این نمازی که خوانده است بعد از زوال بوده است یا قبل از آن. در نتیجه در صورت عمل شک دارد.

و در ادامه فرموده اند:

ممکن است فرضی را تصور کنیم که در آن فرض صورت عمل محفوظ باشد. مثل اینکه شخص در حین شک می داند با اعتماد به قول کسی داخل در نماز شده است که صلاحیت اعتماد به آن وجود نداشته است. اما در عین حال در همین فرض هم ممکن است گفته شود قاعده فراغ جاری می شود زیرا در اینجا هم احتمال اذکریت وجود دارد. زیرا در اینجا چیزی که شرطیت دارد وقت است و با توجه به اینکه وقت امری غیر اختیاری است لذا اذکریت نسبت به وقت، به احراز دخول وقت است در نتیجه در اینجا به لحاظ حال عمل اذکریت وجود دارد پس مجرای قاعده فراغ می باشد.

استاد

اینکه آقای تبریزی فرموده اند در محل بحث صورت عمل محفوظ نیست محل تامل است. زیرا وجه اينکه در جريان قاعده فراغ محفوظ نبودن صورت عمل شرط است اين است که مفاد قاعده فراغ تعبد به اذکريت است و تعبد به اذکریت در جایی معنا دارد که شخص ملتفت به خصوصيات عمل خودش نباشد و احتمال می دهد بخاطر متذکر بودن عمل را صحيح انجام داده است و الا تعبد به اذکریت معنا ندارد. اين شرط در جايی حاصل است که صورت عمل به لحاظ خصوصيات واقعيه وتکوينيه معلوم نباشد (نه به لحاظ ما هو المعتبر في صحته شرعاً) و الادر جايی که صورت عمل به لحاظ خصوصيات تکوينيه معلوم باشد تذکر و التفات نقشی در صحت عمل ندارد تا از باب تعبد به اذکريت حکم به صحت عمل مجال داشته باشد در محل بحث مفروض این است که شخص می داند مثلا ساعت 12 داخل در نماز شده است ولی شک دارد که ساعت 12 وقت نماز داخل شده بوده است یا خیر لذا در اینجاصورت عمل محفوظ است و تعبد به اذکریت معنا ندارد.

و همينطور مطلب دوم ایشان نیز قابل مناقشه است. ایشان فرمودند در جایی که شخص علم به خطای مستند هم داشته باشد باز قاعده فراغ جاری است.

در اینجا نیز همان اشکال قبل می آید. زیرا وقتی صورت عمل نزد مکلف محفوظ باشد ، و مکلف بداند که مثلا دو رکعت اول نماز را با استناد به غیر حجت خوانده است در این مورد تعبد به اذکریت معنا ندارد چون در اين فرض تذکر و التفات نقشی در صحت عمل ندارد تا با بنا بر اذکريت حکم به صحت عمل شود ، اين که در کلام مرحوم آقای تبريزی آمده که اذکريت نسبت به امر خارج از اختيار به لحاظ احراز حصول آن امر است مشکل را حلّ نمی کند چون تعبد به اذکريت به لحاظ احراز حصول وقت وامثال آن نيز از امور غير اختياری در جايی معنا دارد که حال مکلف به لحاظ زمان عمل وزمان شک (واجرای قاعده) تفاوت داشته باشد ولی اگر شخص در حال شک به مستند اعتقاد خودش علم داشته باشد وبداند که صلاحيت استناد واعتماد را نداشته است حال او به لحاظ دو زمان علی حدّ سواء است احتمال احسن الحال بودن در زمان عمل وجود ندارد تا تعبد به اذکريت معنا پيدا کند .

در نتیجه اگر گفتیم مفاد قاعده فراغ تعبد به اذکریت است، اجرای قاعده فراغ اشکال پیدا می کند. بله اگر کسی قاعده فراغ را تعبد به اذکریت نداند (همانطور که نظر آقای تبريزی به مقتضای صناعت اين بود) در امثال محل بحث نیز می تواند آن را جاری کند.

2- مساله 6

(مسألة ٦): إذا شك بعد الدخول في الصلاة في أنه راعى الوقت و أحرز دخوله أم لا؟ فان كان حين شكه عالماً بالدخول فلا يبعد الحكم بالصحة و إلا وجبت الإعادة بعد الإحراز

اگر شخص در وسط نماز شک کرد که آیا نماز را با احراز وقت شروع کرده است یا بدون احراز شروع کرده است در این صورت اگر در وقت شک عالم به دخول وقت بود بعید نیست که بگوییم نمازش صحیح است و الا فلا.

برخی از محشین عروه با مرحوم سید موافقت کرده اند اما برخی دیگر تفصیل دیگری را بیان کرده اند.

دلیل مرحوم سید بر این تفصیل مثل مساله قبل است. یعنی آن را از صغریات روایت اسماعیل بن رباح دیده اند.

آقای بروجردی، امام ره و آقای گلپایگانی در صورت اول(جایی که در وقت شک عالم به دخول وقت است) که مرحوم سید حکم به صحت کرده است فرموده اند در اینجا نیز باید تفصیل داده شود.

فروض صورت اول:

الف. در حین شک ولو نمی داند احراز وقت کرده بود یا نه اما الان علم دارد به دخول وقت حین شروع نماز.

ب. شک دارد در دخول وقت حین شروع نماز. احتمال می دهد که وقت بعد از شروع نماز داخل شده باشد.

ج. علم دارد به عدم دخول وقت حین شروع به نماز.

مرحوم بروجردی و گلپایگانی فرموده اند در فرض اول حکم به صحت نماز می شود اما در دو فرض اخیر حکم به صحت نمی شود.

محلّ‌ إشكال فيما إذا كان مع ذلك عالما بوقوع بعض الصلاة قبل الوقت، أو احتمل ذلك.[2]

مرحوم امام ره در دو فرض اول حکم به صحت کرده اند ودر فرض سوم فرموده اند نماز باطل است.

إلاّ إذا علم بوقوع بعض صلاته خارج الوقت، فإنّ‌ الأقوى عدم الصحّة فيه[3]

آقای حکیم

کلام آقای حکیم در این جلسه بیان شد اما با توجه به اینکه استاد در جلسه بعد آن را تفصیلا و بعد از مقدماتی بیان کردند لذا ما نیز از نقل کلام آقای حکيم در اینجا صرف نظر می کنیم و آن را در محلش تقریر می کنیم انشاالله.