درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: /لبس السواد /لبس السواد در عزای معصومین علیهم السلام

1- مقام سوم: حکم لبس سواد در عزای اهل بیت علیهم السلام

مدّعا در اين مقام استحباب لبس سواد در عزای حضرت سيد الشهداء و اهل بيت عليهم السلام از باب اظهار حزن واندوه و به عنوان نماد عزاداری است ، همانطور که در کلمات بسیاری از فقها به آن تصريح شده است.

صاحب حدائق در ج7ص118 فرموده اند:

لا يبعد استثناء لبس السواد في مأتم الحسين (عليه السلام) من هذه الاخبار لما استفاضت به الاخبار من الأمر بإظهار شعائر الأحزان، و يؤيده ما رواه شيخنا المجلسي (قدس سره) عن البرقي في كتاب المحاسن انه روى عن عمر بن زين العابدين (عليه السلام) انه قال «لما قتل جدي الحسين المظلوم الشهيد لبس نساء بني هاشم في مأتمه ثياب السواد و لم يغيرنها في حر أو برد و كان الامام زين العابدين (عليه السلام) يصنع لهن الطعام في المأتم». و الحديث منقول من كتاب جلاء العيون بالفارسية و لكن هذا حاصل ترجمته.

هم چنین مرحوم در بندی در اسرار الشهادة ص 60، سيد اسماعيل العقيلی النوری در وسیلة المعاد فی شرح نجاة العباد ج 2 ص 170، محدث نوری در مستدرک ج3 ص 328، مرحوم شيخ زين العابدين مازندرانی در رساله ذخیره المعاد ص 620 [1] ، شیخ محمد حسين کاشف الغطا در حاشیه عروه در بحث مکروهات صلاة به این بحث پرداخته شده و مطلوبیت آن را بیان کرده اند.

برخی فقها رساله هايی در اين موضوع نوشته اند ، مرحوم شيخ عبدالله مامقانی رساله ای به نام مجمع الدرر في المسائل الاثنی عشر دارند که مسأله اول در همین موضوع است. در کتاب سیاه پوشی در سوگ ائمه نور کلام مرحوم مامقانی در اين مسأله را نقل . ایشان فرموده اند سیره ی علما در کل اعصار بر این بوده است که وقت عزای اهل بیت علیهم السلام سیاه می پوشیده اند.

مرحوم سید جعفر طباطبایی(از احفاد صاحب رياض) رساله ای بنام ارشاد العباد الی لبس السواد علی سيدالشهداء والائمة الامجاد دارند.

برخی از اعلام در مقام فتوا و کتب استدلالی این مطلب را بیان کرده اند. مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی در جواب بعضی از استفتائات فرموده اند اظهار حزن و اندوه و گريه وزاری در عزای حضرت سيدالشهداء عليه السلام از احسن قربات و افضل طاعات است ولبس سواد و برافراشتن پرچم های سياه و ...ازمصاديق روشن شعائراماميه است. مرحوم آقای تبریزی هم علاوه بربحث استدلالی دربخش مکروهات لباس مصلی رساله مستقلی در همین باب دارند.

اين از جهت قولی که جماعت کثیری از فقها حکم به مطلوبیت لبس سواد در عزای اهل بیت علیهم السلام کرده اند. از جهت عملی هم کثيری از علما مانند مرحوم سيد اصفهاني ،مرحوم حاج آقا حسين قمی ، مرحوم آقای بروجردی ،مرحوم آقا سيد مهدی شيرازی ، مرحوم آقای خویی و مرحوم آقای تبریزی و بعض الاعلام از اساتيد ما حفظه الله دابشان بر این بوده است که تمام محرم و صفر را لباس سیاه می پوشیده اند.

1.1- بیان ادله

در استدلال بر مدّعا در دو مرحله باید بحث شود:

مرحله اول: بیان مقتضی للاستحباب و وجوهی که دال بر استحباب لبس سواد در عزای اهل بيت عليهم السلام به عنوان اظهار حزن است.

مرحله دوم: عدم مانع از استحباب لبس سواد و اينکه در مقابل وجوهی که اقتضای استحباب و مطلوبيت لبس السواد در عزای اهل بيت عليهم السلام را دارد آيا چيزی هست که يمنع عن ذلک يا خير؟ و مقتضای جمع بين آن وجوه وما يتوهم ان يکون مانعاً عن استحباب لبس السواد چيست؟ .

مرحله اول

1.1.1- دلیل اول: سیره متشرعه

سیره متشرعه بر این است که در عزای اهل بیت علیهم السلام لباس سیاه می پوشند .

مرحوم مامقامی فرموده اند:

لا ریب فی قیام سیرة القویة من العلماء والصلحاء و المتدينين والابرار فی کافة الامصارعلی لبس اهل المصيبة السواد و کذا في ايام عزاء المعصومين صلوات الله عليهم اجمعين سيما سيد الشهداء ارواحنا له الفداء حتی صار ذلک من شعارهم والذي به يمتازون عن غيرهم ...

این سیره مستمره نشان دهنده این است که اگر دلیل مطلقی بر منع لبس سواد وجود داشت شامل مورد عزای اهل بیت علیهم السلام نمی شود و این سیره مقید آن می شود. بلکه این سیره نشان می دهد پوشیدن لباس سیاه در عزای اهل بیت علیهم السلام رجحان دارد و الا دلیلی بر این اهتمام وجود نداشت.

استدلال به سیره در کلمات بعضی محققین دیگر نیزبیان شده است.

اگر از نظر صغروی چنین سیره ای ثابت باشد در حجيت سيره و کشف آن از رأی شريعت و نظرمعصومين عليهم السلام که مأخذ ومنبع تحقق سيره است شک وترديدی وجود ندارد درنتيجه کلام مرحوم مامقامی تمام بوده و این سیره دال بر مطلوبیت این عمل خواهد بود.

اما آیا از نظر صغروی سیره بر این امر بوده است به نحوی که مستمر و متصل به زمان معصومین علیهم السلام باشد يا خير؟

برای اثبات سیره شواهدی وجود دارد که به ملاحظه آنها قطع به وجود این سیره پيدا می شود:

شاهد اول:

در شهادت حضرت حمزه سید الشهدا زنان بنی هاشم سیاه پوشیدند. ازهری در تهذیب اللغه ج 12 ص 171:

وفي الحديث ان بنت ابي سلمة (دختر ام سلمه) تسلبت علی حمزه ثلاثة ایام فدعاها رسول الله صلی الله عليه(وآله) وسلم وامرها ان تنصي وتکتحل .

سلاب وسلب یعنی لباس سیاهی است که زنان در ماتم می پوشند . در لسان العرب آمده :

و السِّلابُ‌ و السُّلُب‌: ثِيابٌ سودٌ تَلْبَسُها النساءُ في‌ المأْتَمِ، واحدَتُها سَلَبة. .... في حديث أُمِّ سلمة: أَنها بَكَتْ على حَمْزَةَ ثلاثة أَيامٍ، و تَسَلَّبَتْ‌.

لسان العرب، ج‌1، ص: 473

شاهد دوم:

در مسند احمد حنبل ج6ص438 آمده است که در شهات جعفر بن ابی طالب، پیامبر صلوات الله علیه و آله به اسماء بنت عميس امر کردند سه روز لباس سیاه بپوشد. عن أَسْمَاءَ بِنْتِ عُمَیْسٍ قالت لَمَّا اصیب جَعْفَرٌ أَتَانَا النبی صلى الله علیه وسلم فقال أمى ‌البسی ثَوْبَ الْحِدَادِ ثَلاَثاً ثُمَّ اصنعی ما شِئْت

در لسان العرب ج1ص473‌ آمده : « في الحديث عن أَسْماءَ بِنْتِ عُمَيْس: أَنها قالت لمَّا أُصيبَ جعفرٌ: أَمَرَني رسول اللّه، صلى اللّه عليه و سلم، فقال: تَسَلَّبي ثلاثاً، ثم اصْنَعِي بعدُ ما شِئْتِ‌ ؛ تَسَلَّبي أَي الْبَسِي ثِيابَ الحِدادِ السُّودَ، و هي السِّلاب. و تَسَلَّبَتِ المرأَةُ إِذا لَبِسَتْهُ، و هو ثَوْبٌ أَسودُ، تُغَطِّي به المُحِدُّ رَأْسَها.»

شاهد سوم:

در شهادت امیر المومنین علیه السلام هم آمده است که امام حسن علیه السلام با لباس سیاه وارد مجلس شده اند.

ابن ابی الحدید ج16 ص 22 نقل می کند از مدائنی:

ولما توفی علی علیه السلام- خرج عبد الله بن العباس بن عبد المطلب إلى النافقال إن أمیر المؤمنین علیه السلام توفی وقد ترک خلفا- فإن أحببتم خرج إلیکم- وإن کرهتم فلا أحد على أحد- فبکى الناس وقالوا بل یخرج إلینا- فخرج الحسن علیه السلام فخطبهم- فقال أیها الناس اتقوا الله فإنا أمراؤکم وأولیاؤکم- وإنا أهل البیت الذین قال الله تعالى فینا- إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ- وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیراً- فبایعه النا. وکان خرج إلیهم وعلیه ثیاب سود .

این فعل امام علیه السلام نشان دهنده این است که به این حالت در آمدن رجحان دارد و به عنوان عمل دينی حساب می شود. این که امام علیه السلام در حال عادی لباس سیاه نمی پوشیدند ولی در این ایام پوشیدند نشان می دهد رجحانی در آن است.

البته مرحوم مامقانی در رساله مجمع الدرر از شرح نهج البلاغه ابن ابی الحديد از اصبغ بن نباته نقل می کند :

« انه قال دخلت مسجدالکوفة بعد قتل اميرالمؤمنين عليه السلام ورأيت الحسن والحسين عليهماالسلام لابسي السواد»

ولی اين مطلب را در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحديد در مظان آن پيدا نکرديم ، شايد از منبع ديگری نقل کرده اند وازباب سهو القلم به شرح ابن ابی الحديد اسناد داده اند .

شاهد چهارم:

سیاه پوشی زنان بنی هاشم در شهادت امام حسن علیه السلام است. حاکم نیشابوری در مستدرک ج3ص189 از ابن عمر از عایشه بنت سعد نقل می کند (وهمينطور ابن عساکردرتاريخ مدينة دمشق ج13ص295) که حدّت نساء بنی هاشم علی الحسن بن علي سنة. حدت یعنی پوشیدن لباس سیاه.

شاهد پنجم:

سیاه پوشی زنان بنی هاشم در شام که برای امام حسین علیه السلام لباس سیاه پوشیدند

بحار ج45 ص196:

... قَالَ فَلَمَّا أَصْبَحَ _يعني يزيد لعنه الله_ اسْتَدْعَى بِحَرَمِ رَسُولِ اللَّهِ ص فَقَالَ لَهُنَّ أَيُّمَا أَحَبُّ إِلَيْكُنَّ الْمُقَامُ عِنْدِي أَوِ الرُّجُوعُ إِلَى الْمَدِينَةِ وَ لَكُمُ الْجَائِزَةُ السَّنِيَّةُ قَالُوا نُحِبُّ أَوَّلًا أَنْ نَنُوحَ عَلَى الْحُسَيْنِ قَالَ افْعَلُوا مَا بَدَا لَكُمْ ثُمَّ أُخْلِيَتْ لَهُنَّ الْحُجَرُ وَ الْبُيُوتُ فِي دِمَشْقَ وَ لَمْ تَبْقَ هَاشِمِيَّةٌ وَ لَا قُرَشِيَّةٌ إِلَّا وَ لَبِسَتِ السَّوَادَ عَلَى الْحُسَيْنِ وَ نَدَبُوهُ عَلَى مَا نُقِلَ سَبْعَةَ أَيَّامٍ...

مرحوم مامقانی نیز نقل می کند که این فعل در مقابل امام سجاد علیه السلام انجام شده است و تقریر امام علیه السلام دال بر مطلوبیت این کار است چرا که اگر در این مورد پوشیدن لباس سیاه مشکل داشت امام علیه السلام به ایشان تذکر می کردند.

شاهد ششم:

سیاه پوشی زنان بنی هاشم در مدینه که در معتبره عمر بن علی بن الحسین علیه السلام بیان شده است:

سن، المحاسن الْحَسَنُ بْنُ ظَرِيفٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ قَالَ: لَمَّا قُتِلَ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ لَبِسَ نِسَاءُ بَنِي هَاشِمٍ السَّوَادَ وَ الْمُسُوحَ وَ كُنَّ لَا يَشْتَكِينَ مِنْ حَرٍّ وَ لَا بَرْدٍ وَ كَانَ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ يَعْمَلُ لَهُنَّ الطَّعَامَ لِلْمَأْتَمِ.[2]

مرحوم شیخ مفید در ارشاد در مورد عمر بن علی بن الحسین فرموده است : وکان عمربن علي بن الحسين فاضلاً جليلاً وولي صدقات النبي صلی الله عليه وآله وصدقات اميرالمؤمنين عليه السلام وکان ورعاً سخياً . حسین بن زید نیز به نقل از مرحوم نجاشی از کسانی است که در دامان امام صادق علیه السلام بزرگ شده است و حضرت علیه السلام مقدمات ازدواج وی را فراهم کردند. هر چند توثیق خاصی در مورد ایشان نیامده اما مشایخ ثلاثه از وی نقل روایت می کنند.

مرحوم صدوق در مشیخه فقیه می گوید روایاتی که از حسین بن زید نقل می کنم به فلان سند و در سند ایشان ابن ابی عمیر راوی از حسین بن زید است. البته سندی که ایشان نقل می کند مشتمل بر محمد بن علی ماجيلويه است که توثيق ندارد . اما در کافی دو روایت با سند معتبروجود دارد که در یکی صفوان از حسین بن زید نقل روایت می کند و در دیگری ابن ابی عمیر.[3]

از حیث دلالت مرحوم مامقامی فرموده اند اینکه حضرت علیه السلام نسبت به سیاه پوشی زنان بنی هاشم سکوت کردند بلکه غذا برای آنها تهیه می کرده اند نشان دهنده اين است که اين کار مکروه نيست بلکه مطلوبیت دارد .

این روایت نشان می دهد که سیره عام متشرعه بر این کار بوده است و امام علیه السلام نیز از این کار منع نکردند.