درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: علامیت ستاره جدی در تشخیص قبله

مساله اول

[(مسألة 1): الأمارات المحصّلة للظنّ‌ التي يجب الرجوع إليها عند عدم إمكان العلم] (مسألة 1): الأمارات المحصّلة للظنّ‌ التي يجب الرجوع إليها عند عدم إمكان العلم (4) كما هو الغالب بالنسبة إلى البعيد كثيرة: منها: الجدي الذي هو المنصوص في الجملة بجعله في أواسط العراق مثل الكوفة و النجف و بغداد و نحوها خلف المنكب الأيمن، و الأحوط أن يكون ذلك في غاية ارتفاعه أو انخفاضه، و المنكب ما بين الكتف و العنق (1). و الأولى وضعه خلف الاُذن (2) و في البصرة و غيرها من البلاد الشرقيّة في الاُذن اليمنى (3) و في موصل و نحوها من البلاد الغربيّة بين الكتفين، و في الشام خلف الكتف الأيسر، و في عدن بين العينين، و في صنعاء على الاُذن اليمنى، و في الحبشة و النوبة صفحة الخدّ الأيسر.

در مساله ی 1 که برای بیان امارات محصل للظن به قبله مطرح شده است ، علامت اول ستاره جدی هست . در اینکه این علامت چطور قابل استناد برای مکلفین قرار بگیرد ، فرموده اند به حسب نقاط مختلف استفاده ی ازین علامت مختلف میشود :

علامیت جدی برای اواسط عراق

اشخاصی که در اواسط عراق هستند ، باید ستاره ی جدی را خلف منکب ایمن قرار بدهند . در کنار این مطلب ، مطالبی را به عنوان حکم غیر لزومی بیان کردند و فرمودند :و الأحوط أن يكون ذلك في غاية ارتفاعه أو انخفاضه.و المنكب ما بين الكتف و العنق (1). و الأولى وضعه خلف الاُذن ( گوش راست ) . اینها توصیفی است که برای علامیت ستاره جدی نسبت به اوساط عراق مطرح شده است.

بررسی مطلب سید ( قسمت اول )

اصل اینکه در خلف منکب ایمن قرار داده بشود با توجه به اینکه ستاره جدی در نقطه ی شمال قرار دارد و اگر شخص بخواهد به صورت کامل ستاره را پشت سرش قرار بدهد ، این قرار گرفتن به این صورت است که بین کتفین قرار بگیرد حال اگر ستاره جدی پشت سر شخص باشد ، خودش متوجه به سمت جنوب است :

در اینصورت اگر قبله ی شخص در خود جنوب باشد ، علامیت ستاره جدی به اینست که آن ستاره پشت سرش قرار بگیرد اما در مواردی که قبله ی منطقه از نقطه ی جنوب یا به سمت غرب یا شرق انحراف دارد ، باید این ستاره به نحوی پشت سر شخص قرار بگیرد که آن قسمت انحراف تامین بشود لذا مرحوم حکیم فرموده اند اینکه مرحوم سید برای اواسط العراق فرموده اند بر منکب قرار بدهد بخاطر اینست که اواسط عراق مانند کوفه و نجف و امثالهم اینطور نیستند که از نظر طول جغرافیایی در خط طولی مکه قرار گرفته باشند بلکه طول جغرافیایی اینها زیادتر از مکه است. ( طول جغرافیایی فاصله ایست که بلاد از نصف النهار مبدا دارند در مقابل عرض جغرافیایی که فاصله مکه تا خط استوا حساب میشود ) .

مرحوم حکیم فرموده اند اینکه مرحوم سید برای اواسط عراق فرموده اند که ستاره جدی را بر منکب ایمن قرار بدهند نه اینکه آن را پشت سر حقیقی قرار بدهند به این علت است که اگر آن ستاره بر منکب ایمن قرار بگیرد از طرف جنوب به طرف شمال مقداری منحرف میشوند و این انحراف به این دلیل است که چون طول جغرافیایی اینها بیشتر از مکه هست موجب انحراف اینها از نقطه ی جنوب به نقطه ی مغرب میشود.

عبارت مرحوم حکیم ( مستمسک ج 5 ص 191 )

(1) لزيادتها على مكة طولا الموجب لانحراف قبلتها عن نقطة الجنوب الى المغرب. و المذكور في كلام جماعة - اعتماداً على بعض المحققين من علماء الهيئة - أن انحراف قبلة الكوفة عن نقطة الجنوب الى المغرب يساوي اثنتي عشرة درجة و إحدى و ثلاثين دقيقة، و انحراف قبلة بغداد يساوي اثنتي عشرة درجة و خمساً و أربعين دقيقة. و الذي يقتضيه الاختبار أن انحرافهما يكون عشرين درجة تقريباً.

بررسی کلام سید ( قسمت دوم )

سوال

در ادامه مرحوم سید فرموده بودند : الاحوط ان یکون ... اولی اینست که در غایت انخفاض یا ارتفاع ستاره جدی را علی منکب الایمن قرار بدهد حال سوال اینست که آیا این بیان دلیل و وجه دارد یا خیر ؟

جواب

مرحوم حکیم اشکال کرده اند که این احتیاط وجهی ندارد یعنی در هر صورت اگر برای ستاره جدی انخفاض و ارتفاعی مطرح باشد ، این ارتفاع و انخفاض در طول خطی است که به سمت خاصی حرکت نمیکند لذا اینکه ستاره جدی ملاک باشد چه در زمان انخفاض و ارتفاع روی یک خط است و سمت دیگری نمیرود تا علامت قرار دادن ستاره جدی در حالت ارتفاع یا انخفاض موجب ظن قوی تری برای تعیین قبله بشود.

بله مرحوم حکیم فرموده اند که ممکن است اولویتی که در کلام سید ذکر شده است ازین جهت باشد که آنچه که در کلمات به عنوان علامیت ستاره جدی مطرح شده است ، علامیت این ستاره در غایت ارتفاع و انخفاض است لذا از باب اینکه مورد مسلم این است لذا مرحوم سید احتیاط داده است و الا بالدقه این ارتفاع و انخفاض تاثیری ندارد.

عبارت مرحوم حکیم ( همان )

(2) هذا الاحتياط غير ظاهر، إذ لا يوجب ذلك قوة الظن بالقبلة الدقيقة الحقيقية حينئذ، و الاحتمالات كلها متساوية. نعم يمكن أن يكون الوجه التسالم على صحة كونه علامة حينئذ، لتقييد أماريته بالحال المذكورة في كلام بعض.

بررسی کلام سید ( قسمت سوم )

قسمت دیگر از کلام مرحوم سید اینست که آیا منکب ما بین کتف و عنق است یا اینکه منکب امر دیگری است ؟

مرحوم حکیم فرموده اند به حسب مطلبی که از نوع کلمات استفاده میشود ، منکب مجمع دو استخوان بازو و کتف است . حال اگر منکب این باشد اگر گفته بشود که بر منکب ایمن قرار داده بشود ، این دیگر سعه ندارد تا مرحوم سید بفرماید اولی اینست که خلف اذن قرار بدهد . به عبارت دیگر خلف اذن قرار دادن متوقف بر اینست که منکب یک مساحتی داشته باشد تا گفته شود اولی اینست که پشت گوش قرار بدهد لذا این پشت گوش قرار دادن مبتنی بر اینست که در معنای منکب مساحت بیشتری قرار داده بشود .

عبارت مرحوم حکیم ( همان )

(3) كما عن نسخة من مختصر النهاية الأثيرية و صريح جامع المقاصد و في البصرة و غيرها من البلاد الشرقية في الاذن اليمنى (1). و ربما نسب الى ظاهر نهاية الأحكام و التنقيح و إرشاد الجعفرية. و في القاموس و مجمع البحرين و عن الصحاح: أنه مجمع عظمى العضد و الكتف. و عن جماعة من الفقهاء الجزم به، بل نسب الى أكثر من تعرض لتفسيره من الفقهاء. و يشهد له ما في كلام جماعة من جعل العلامة لأهل العراق جعل الفجر أو المشرق على المنكب الأيسر، و المغرب أو الشفق على المنكب الأيمن. إذ لا يتأتى ذلك إلا على التفسير الثاني. و يناسبه جداً ملاحظة مادة الاشتقاق. و لعل مراد من فسره بالأول أنه المراد منه في خصوص المقام بملاحظة القواعد التي أعملها في تعيين القبلة، لا أنه معناه لغة أو عرفاً و إلا فمعناه الثاني لا غير. و كيف كان فلا مجال لحمله في المقام على الأول، إذ عليه يكون الانحراف خمس درجات تقريباً، و هو خلاف ما عرفت الذي ذكره المحققون في كتب الهيئة على ما حكاه عنهم في البحار و غيره. و منه يظهر الإشكال في جعله خلف الاذن اليمنى. إلا أن الشأن في صحة الاعتماد على ما ذكره المحققون، مع أن فيه من الغرائب ما لا يخفى على من له أدنى خبرة بالبلاد فقد ذكر فيه أن انحراف البحرين من الجنوب الى المغرب بسبع و خمسين درجة و ثلاث و عشرين دقيقة، مع أن الاختبار يقضي بأن منامة عاصمة البحرين تنحرف عن الجنوب الى المغرب ست و ستين درجة تقريباً. و أن التفاوت بين المدائن و بغداد يكون بأربع درجات تقريباً، فان ذلك أمر غريب، لأن المدائن تبعد عن بغداد بفراسخ لا تزيد على العشرة فلاحظه.

نکته

قبل ازینکه موارد دیگر را بحث بکنیم باید این مطلب مورد توجه قرار بگیرد که اینکه سید برای مناطق مختلف عراق قسمت خاصی را برای جدی مشخص میکند مبتنی بر اینست که تمامی روایات باب را که در رابطه با علامیت جدی قرار داده شده است را معتبر بداند و الا اگر تنها روایت معتبر باب روایت محمد بن مسلم باشد ( کما هو الصحیح) دیگر چنین تفصیلاتی در این باب بیان نمیشود.

علامیت جدی برای بلاد شرقیه

در ادامه فرموده اند در بلاد شرقیه مانند بصره ستاره جدی را محاذی اذن یمنی قرار بدهد یعنی طوری بایستد که ستاره جدی درگوش راست او واقع شده است : چرا اینطور باید بایستد ؟ علت این مطلب بخاطر انحرافی است که این منطقه از نقطه ی جنوب دارد . مرحوم حکیم فرموده اند به حسب آنچه که در جداول آمده قبله ی بصره از نقطه ی جنوب به طرف مغرب ، حدود 38 درجه انحراف دارد حال وقتی این مقدار انحراف را بخواهیم حساب بکنیم ، اینها باید میل بیشتری به راست پیدا بکنند ؛ چرا که کسی که به طرف جنوب بایستد ، راست او مشرق و چپ او مغرب میشود لذا این اشخاص باید به طرف بیشتری به سمت راست روی گردانند لذا این 38 درجه در صورتی که ستاره پشت گوش راست او بایستد تامین میشود.

عبارت مرحوم حکیم ( مستمسک ج 5 ص 192 )

(1) يعني في ثقب الاذن اليمنى. و المذكور في الجدول: أن انحراف البصرة من الجنوب الى المغرب ثمان و ثلاثون درجة، و هما متقاربان.

نکته

البته هم قسمت قبلی از بحث و هم در این بحث ، مرحوم حکیم استناد به جداول و درجات خاص میکند اما خود ایشان اشکال میکند که در بعضی از موارد آنچه را که در جدول ذکر شده است با چیزی را که ما با اختبار بدست آوردیم مختلف است. حال در اینجا فرموده اند آن چیزی را که مرحوم سید فرموده اند با ماهو المذکور فی الجداول متقارب هستند .

اما بعضی از جداولی که معروف است درجه ی انحراف بصره از قبله را مختلف ذکر کرده اند مثلا مرحوم کابلی انحراف بصره از جنوب به طرف غرب را فرموده اند مقدار انحراف حدود 35 درجه است و این مطلب با فرمایش مرحوم حکیم سازگاری ندارد . مرحوم کابلی مواردی را تحقیق کرده است که نتیجه ی آن خلاف جداول مذکور است.

اگر مواردی که مرحوم کابلی نقل کرده اند را با مقدار درجات امروزی مقایسه کنید ، اینها با هم متقارب هستند. از جمله تحقیقاتی که انجام داده اند در خود قبله ی مسجد النبی صلی الله علیه و آله است که فرموده اند قبله محراب مسجد دقيق است واين از معجزات فعليه رسول الله صلی الله عليه وآله است . مقصود اینست که این جداولی که مرحوم حکیم به آنها استناد میکند ، جداول دقیقی نیست.

علامت جدی برای بلاد غربیه

اما موصل و نحوها من البلاد الغربیه : اینها ستاره ی جدی را بین کتفین قرار بدهند یعنی پشت سر حقیقی قرار بدهند و این فرمایش مرحوم سید در متن عروه است.

بررسی کلام سید

مرحوم حکیم فرموده اند اگر ستاره جدی را پشت سر قرار بدهند در صورتی قبله ی آنها صحیح حساب میشود که قبله ی آنها بدون هیچ انحرافی در جنوب باشد و حال آنکه اختبار خلاف این را اقتضاء میکند و با تحقیقی که ما کردیم قبله موصل از جنوب به مغرب 12 درجه انحراف دارد .

و ازین بیان اشکالی که در جداول نسبت به قبله موصل بیان شده است روشن میشود چرا که آنها انحراف را 4 درجه و 52 دقیقه میدانند. اینهم از مواردی است که روشن میکند که جدولی که نزد مرحوم حکیم بوده است با تحقیقی که مرحوم کابلی انجام داده است مختلف است چرا که مرحوم کابلی انحراف موصل را تقریبا نزدیک به 12 درجه ذکر کرده است و به حسب تحقيقات فعلی هم همین حدود میباشد.

عبارت مرحوم حکیم ( مستمسک ج 5 ص 193 )

(1) و مقتضاه أن قبلته نقطة الجنوب، و الاختبار يقضي بأن انحراف الموصل عن الجنوب الى المغرب باثنتي عشرة درجة. و منه يظهر الإشكال أيضاً فيما ذكر في الجدول: من أن انحراف الموصل من الجنوب الى المشرق أربع درجات و اثنتان و خمسون دقيقة.

سمت قبله فی الشام

اینها قبله ی بلادی بود که قبله ی آنها از جنوب به طرف مغرب انحراف داشت اما بلادی که به عکس این باشند یعنی طول جغرافیایی اینها به نحوی باشد که قبله اینها به طرف مشرق منحرف باشد (طول جغرافيايی آنها کمتر از طول مکه باشد ).

مرحوم سید فرموده اند که اگر کسی در شام باشد بخواهد بواسطه علامیت ستاره جدی به طرف قبله بایستد باید ستاره خلف کتف ایسر قرار بگیرد یعنی باید از جنوب به طرف شرق متمایل بشود.

بررسی کلام سید

در توضیح این بیان مرحوم حکیم فرموده اند وجه اینکه باید از جنوب به طرف شرق منحرف بشود اینست که در جداول ذکر شده است که انحراف دمشق از جنوب به طرف مشرق 30 درجه و 31 دقیقه است اما مرحوم حکیم میفرمایند اگر ما بخواهیم این مقداری که در جداول ذکر شده است با علامیت ستاره جدی بسنجیم ، قرار دادن ستاره علی خلف منکب الایسر این مقدار انحراف را برای ما درست نمیکند بلکه باید مقدار بیشتری را منحرف بشود ، لذا این درجه ای که جداول بیان کرده اند با کلام مرحوم سید مطابقت ندارد.

اما با قطع نظر از جداول به حسب اختباری که خودشان انجام داده اند : قبله شام از جنوب به مشرق به مقدار 15 درجه است که اگر این مقدار باشد با کلام سید مطابق است.

مرحوم کابلی هم فرموده اند قبله شام هم 15 درجه و 29 دقیقه میباشد لذا این فرمایش ایشان با کلام سید و مرحوم حکیم مطابق است.

عبارت مرحوم حکیم ( همان )

(2) المذكور في الجدول: أن انحراف دمشق من الجنوب الى المشرق ثلاثون درجة و إحدى و ثلاثون دقيقة. و هو مخالف لما في المتن. و الاختبار يقتضي أن انحرافه من الجنوب الى المشرق خمس عشرة درجة.