درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: علامیت ستاره جدی در تعیین قبله بلاد مختلف

مساله اول

[(مسألة 1): الأمارات المحصّلة للظنّ‌ التي يجب الرجوع إليها عند عدم إمكان العلم] (مسألة 1): الأمارات المحصّلة للظنّ‌ التي يجب الرجوع إليها عند عدم إمكان العلم (4) كما هو الغالب بالنسبة إلى البعيد كثيرة: منها: الجدي الذي هو المنصوص في الجملة بجعله في أواسط العراق مثل الكوفة و النجف و بغداد و نحوها خلف المنكب الأيمن، و الأحوط أن يكون ذلك في غاية ارتفاعه أو انخفاضه، و المنكب ما بين الكتف و العنق (1). و الأولى وضعه خلف الاُذن (2) و في البصرة و غيرها من البلاد الشرقيّة في الاُذن اليمنى (3) و في موصل و نحوها من البلاد الغربيّة بين الكتفين، و في الشام خلف الكتف الأيسر، و في عدن بين العينين، و في صنعاء على الاُذن اليمنى، و في الحبشة و النوبة صفحة الخدّ الأيسر.

در علامیت ستاره جدی برای تشخیص قبله نسبت به بلاد مختلف ، کیفیت استفاده از این علامت بیان شد.

بلاد جنوب مکه

بحث به تشخیص قبله برای بلادی که در جنوب مکه واقع شده اند رسید ( بلادی که فاصله ی شان از خط استواء کمتر از 21 درجه است ) . مرحوم سید در استفاده ی از ستاره ی جدی در این مناطق فرموده اند که در عدن برای تشخیص قبله ستاره جدی را بین عینین و در صنعا بر اذن یمنی و در حبشه و نوبه ( اتیوپی و سودان ) بر گونه ی سمت چپ قرار بدهد.

بررسی کلام مرحوم سید

همانطور که در کلام مرحوم حکیم آمده است ، با توجه به اینکه ستاره جدی در قطب شمال میباشد در اینجا اگر کسی ستاره جدی را وسط دو چشمش قرار بدهد به این معناست که به طرف شمال حقیقی ايستاده است و قبله ی آن منطقه شمال حقیقی است چرا که ستاره جدی در قطب شمال است و این هم برای تشخیص قبله باید به سمتی بایستد که ستاره جدی بین دو چشم او قرار بگیرد حال مرحوم حکیم میفرمایند مقتضای جعل جدی بین دو عین ، اینست که قبله در شمال حقیقی باشد. ولی آنچه را که در جداول ذکر کرده اند بر خلاف این مطلب میباشد ؛ بخاطر اینکه در جداول قبله ی عدن را از شمال به طرف مشرق منحرف دانسته اند ( انحراف به طرف راست ) و این مقدار انحراف 5 درجه و 55 دقیقه میباشد و حال اینکه مرحوم سید فرمودند که به خود نقطه ی شمال نگاه بکند و اختبار بر خلاف هردو ( فرمایش سید و جداول ) است :

آنچه که از اختبار بدست آمده است اینست که قبله عدن از شمال به طرف مغرب انحراف دارد نه مشرق و انحراف آن هم به مقدار 29 درجه است و این بیان با فرمایش مرحوم سید و جداول نمیسازد.

به حسب آنچه که در کتاب تحفه الاجله ( مرحوم کابلی ) هم بیان شده است ، قبله ی عدن را از موارد الشمال الی المغرب آورده است و مقدار انحراف را هم 29 درجه و 15 دقیقه و 48 ثانیه ذکر کرده است لذا آنچه که مرحوم سید در رابطه با قبله عدن فرموده اند مطابق با قواعد نیست.

قبله صنعا

مرحوم سید در متن عروه فرموده اند تشخیص قبله در صنعا بواسطه ی ستاره جدی به اینست که به ستاره جدی نگاه بکند و آن را محاذی گوش راست خودش قرار بدهد .

بررسی کلام سید

مرحوم حکیم فرموده اند که آنچه که در جداول برای صنعا ذکر شده است اینست که انحراف صنعا کمتر از 5 درجه به طرف شرق از عدن قرار داده اند و حال اینکه به حسب اختبار قبله ی صنعا هم مانند قبله ی عدن انحراف من الشمال الی المغرب دارد نه انحراف من الشمال الی المشرق و مقدار انحراف به حسب آنچه که به اختبار به دست آمده است 33 درجه است . در تحفه الاجله هم انحراف صنعا من الشمال الی المغرب 33 درجه و 32 دقیقه و 33 ثانیه است.

قبله حبشه

مرحوم سید در متن عروه فرموده اند در حبشه ( اتیوپی ) و نوبه ( سودان ) ستاره جدی را بر گونه چپ خودش قرار بدهد .

بررسی کلام سید

مرحوم حکیم فرموده اند در جداول گفته شده است که این قبله من الشمال الی المشرق انحراف دارد اما مقدار انحراف آن به اندازه ی 45 درجه و 25 دقیقه است و این انحراف مقدار زیادی است به طوری است که اگر شخص بخواهد از شمال به مشرق برگردد باید به اندازه 45 درجه منحرف شود و حال اینکه مرحوم سید فرموده اند علی الخد الایسر قرار بدهد و خدّ ایسر انحراف کمتری از گوش ایسر دارد.

آن چه که اختبار اقتضاء میکند اینست که پایتخت اتیوپی 4 درجه از شمال به مشرق است لذا با چیزی که مرحوم سید فرموده اند نزدیک است. به حسب آنچه که در تحفه الاجله بیان شده است گفته اند انحراف از شمال به مشرق به مقدار 2 درجه است.

عبارت مرحوم حکیم ( مستمسک ج 5 ص 193 )

(3) مقتضاه أن القبلة في عدن نقطة الشمال. و المذكور في الجدول: أن انحراف عدن من الشمال الى المشرق خمس درجات و خمس و خمسون دقيقة و هو مخالف لما ذكر. و كلاهما مخالف للاختبار، فان انحراف عدن عن الشمال الى المغرب بتسع و عشرين درجة. و أن انحراف صنعاء أقل من ذلك أعني: درجة و خمس عشرة دقيقة. و في المتن جعل الانحراف فيها من الشمال الى المغرب بقدر انحراف الكوفة. و الذي يقتضيه الاختبار أن الانحراف فيها من الشمال الى المغرب ثلاث و ثلاثون درجة.

(4) المذكور في الجدول: أن جرم دار ملك الحبشة تنحرف من الشمال الى المشرق سبعاً و أربعين درجة و خمساً و عشرين دقيقة. و الذي يقتضيه الاختبار أن انحراف (أديس‌أبابا) عاصمة الحبشة أربع درجات من الشمال الى المشرق. و لعله يخالف ما ذكر.

تا اینجا علامیت ستاره جدی در تشخیص قبله بیان شد ، اما علامتهای ديگر :

عبارت مرحوم سید

(و منها): سهيل و هو عكس الجدي. (و منها): الشمس لأهل العراق إذا زالت عن الأنف إلى الحاجب الأيمن (1) عند مواجهتهم نقطة الجنوب. (و منها): جعل المغرب على اليمين و المشرق على الشمال لأهل العراق أيضاً في مواضع يوضع الجدي بين الكتفين كالموصل. [(و منها): الثريا و العيوق لأهل المغرب] (و منها): الثريا و العيوق لأهل المغرب يضعون الأولى عند طلوعها على الأيمن و الثاني على الأيسر (2). (و منها): محراب صلى فيه معصوم، فان علم أنه صلى فيه من غير تيامن و لا تياسر كان مفيداً للعلم، و إلا فيفيد الظن (3).

علامت دوم ( ستاره سهیل )

فرموده اند این ستاره هم میتواند علامت باشد اما این علامت عکس ستاره جدی است یعنی ستاره سهیل در قطب جنوب است یعنی مناطق شمالی بالاضافه الی مکه باید رو به ستاره سهیل بکنند چرا که این ستاره در قطب جنوب است و مناطق جنوبی بالاضافه الی مکه باید پشت به ستاره مکه بکنند و همان خصوصیاتی که در علامیت ستاره جدی گفته شده است برای ستاره سهیل حفظ میشود.

علامت سوم ( خورشید برای اهل عراق )

اهل عراق و مناطقی مانند عراق اینطور عمل بکنند که به آفتاب نگاه بکنند ، وقتی اینها به نقطه ی جنوب نگاه بکنند ، مشرق طرف چپ و مغرب طرف راست میشود و خورشید از طرف چپ طلوع میکند تا زمانی که به بین العینین میرسد و مقداری باید صبر کنند تا به حاجب ایمن برسد حال اگر به آن قسمت رسید ، اگر به خورشید نگاه کنند در حاليکه خورسيد بر حاجب ايمن آنها است در این صورت استقبال به قبله محقق ميشود لذا برای اهل عراق که به جنوب حقیقی توجه میکنند میتوانند از خود خورشید هم قبله خود را بدست بیاورند.

نکته

همانطور که در تعلیقه ی مرحوم امام و مرحوم گلپایگانی هم آمده است : اینکه مرحوم سید این متن را در اینجا ذکر کرده است در حقیقت تصحیح آن چیزی است که در کلمات فقهاء متقدم به عنوان علامت ذکر شده است : در عبارت شرایع آمده است که اهل عراق عین شمس را عند زوالها علی الحاجب الایمن قرار میدهند یعنی وقت ظهر به طرف جنوب بایستند و شمس را علی حاجب ایمن قراربدهند.

این عبارت صحیح نیست ؛ بخاطر اینکه شمس عند الظهر علی حاجب الایمن قرار بگیرد به این معناست که شخص باید مقداری از نقطه ی جنوب به شرق منحرف بشود تا شمس آنطور که گفته شده است واقع بشود لذا لازمه آنچه که مرحوم محقق درشرایع فرموده اند این است که اهل عراق باید از نقطه ی جنوب به طرف مشرق منحرف بشوند و حال اینکه این صحیح نیست و با علامت اول هم تطابق ندارد.

علامت اول که ستاره جدی بود بنابر این شد که انحراف از نقطه ی جنوب به طرف مغرب درست بشود ( البته با درجاتی انحراف ) لذا اگر عبارت شرایع را در این علامت سوم ملاک قرار بدهیم و بگوییم زمان تشخیص قبله وقت زوال است و در این زمان مصلی طوری بایستد که خورشید علی حاجب ایمن باشد بر خلاف علامت اول ميشود .

منتهی مرحوم سید این عبارت را تصحیح کرده اند و فرموده اند ملاک وقت زوال نیست بلکه مصلی باید صبر بکند و مقداری که از ظهر گذشت و خورشید به حاجب ایمن رسید ، آن طرف قبله است ( چون اگر وقت زوال ملاک باشد خورشید بالای انف او قرار میگیرد ) . لذا در تعلیقه ی مرحوم امام آمده است :

* لعلّ‌ هذه العبارة للتنبيه على الخلل الذي في بعض الكتب من جعل الشمس - العراق (1) إذا زالت عن... عند الزوال على الحاجب الأيمن؛ لأنّ‌ لازمه الانحراف إلى المشرق، و هو خلاف الواقع، و خلاف العلامة الاولى، فأصلح الماتن رحمه اللّه ذلك بأنّ‌ العلامة زوال الشمس إلى الحاجب الأيمن عند المواجهة إلى نقطة الجنوب، و لا يمكن ذلك إلاّ بانحراف قبلتهم من الجنوب إلى المغرب، و هي موافقة للواقع بالنسبة إلى أواسط العراق و موافقة للعلامة الاولى مع وضوح العبارة. (الخميني).

در تعلیقه ی مرحوم گلپایگانی هم همین آمده است :

-* يعني لأواسطهم؛ فإنّ‌ انحراف قبلتهم إلى المغرب يكون بمقدار يحاذي حاجبهم الأيمن القبلة عند مواجهتهم إلى نقطة الجنوب، فالشمس إذا زالت إلى الحاجب الأيمن عند مواجهتهم نقطة الجنوب تصير محاذية لقبلتهم، و ليس المقصود جعلها عند الزوال على الحاجب الأيمن حتّى يستلزم انحراف قبلتهم إلى المشرق. (محمد رضا الگلپايگاني).

علامت چهارم ( جعل المغرب علی الیمین و المشرق علی الیسار )

اینست که برای اهل عراق در مناطقی که ستاره جدی برای آن مناطق بین کتفین قرار میگرفت ( یعنی پشت سر اصلی مانند موصل و امثالهم ) ازین علامت چهارم میتوانند استفاده کنند و آن علامت اینست که طرف راست بدنشان را محاذی مغرب حقیقی قرار بدهند و طرف چپ بدنشان را محاذی مشرق حقیقی قرار بدهند حال در این صورت هم اتجاه الی القبله اتفاق می افتد.

این عبارت عروه به حسب نسخ دارای اختلاف است : آن نسخه ای که نزد مرحوم خویی بوده است و در عروه ی محشی با تعلیقه مرحوم خویی هم چاپ شده است ، عبارتی که وجود دارد اینست که : منها جعل المشرق علی الیمین و المغرب علی الشمال یعنی کسی که به جنوب نگاه میکند ، مشرق طرف چپ اوست و مغرب طرف راست است.

حال برای کسی که در موصل است و ستاره ی جدی بین کتفین قرار میگرفت اگر این علامت را تطابق بدهد خب مرحوم سید فرموده اند یمینش را به طرف مشرق و یسارش را به طرف مغرب قرار بدهد حال اگر کسی چنین کند به این معناست که به طرف شمال نگاه میکند نه به طرف جنوب لذا فرموده اند که این سهوی است که یا از طرف نساخ یا از طرف سید است.

ولی همانطور که در تعلیقه ی موسوعه آمده است این بیان بنابر همه ی نسخ نیست بلکه در نوع نسخ عروه واز جمله نسخه ای که با تعليقه اعلام سابق (مثل مرحوم آقای بروجردی ) چاپ شده است بر همان عبارت صحیح است که همان جعل المغرب علی الیمین و المشرق علی الیسار میباشد.

علامت پنجم ( ستاره ثریا و عیوق)

اینست که اگر اهل مغرب ستاره ثریا را علی ایمن قرار بدهد و ستاره دوم عیوق را علی ایسر قرار بدهند در این صورت اتجاه به سمت قبله پیدا میکنند.

همانطور که در کلام مرحوم حکیم آمده است این علامت در کلام شاذان بن جبرئیل آمده است که ازین دو ستاره هم میتوان استفاده کرد منتهی اینکه ستاره اول علی ایمن و ستاره دوم علی ایسر قرار بگیرد به این معناست که مصلی بین این دو باشد.

علامت ششم ( محراب معصوم علیهم السلام )

اینست که محراب مسجدی که معصوم علیهم السلام در آن نماز خواند علامتی برای تشخیص قبله است : حال اگر بدانیم حضرت علیه السلام در این محراب بدون تیاسر و تیامن نماز خواند این علامت مفید علم است اما اگر علم به این مطلب نداشته باشیم و احتمال تیامن و تیاسر را بدهیم در این صورت این علامت مفید علم نیست اما مفید ظن میباشد.

علامت هفتم ( قبر معصوم علیهم السلام )

علامت هفتم قبر حضرات معصومین علیهم السلام است منتهی اگر بدانیم که هیچ تغییر و تحولی در آن انجام نشده است و به همان نحوی که در ابتدا جسد مبارک را در آن گذاشته اند باقی مانده است ، موجب علم میشود اما اگر یقین نداشتیم و احتمال این را دادیم که مقداری تغییر و تحول در آن رخ داده است در اینجا این علامت موجب ظن است.