درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

1- فصل پنجم؛ قبله

1.1- مساله 9

(مسألة ٩): إذا انقلب ظنّه في أثناء الصلاة إلى جهة أُخرى انقلب إلى ما ظنّه، إلّا إذا كان الأوّل إلى الاستدبار أو اليمين و اليسار بمقتضى ظنّه الثاني فيعيد

مساله 9 ادامه مساله 8 است. مساله 8 در مورد این بود که شخص برای تحصیل قبله تلاش کرده است و با ظن به یک جهت مشغول به خواندن نماز شده است و بعد از فراغ از نماز ظنش متبدل شد به ظن به وجود قبله در جهت دیگر.

در مساله 8 حکم نمازی که شخص قبلا خوانده است و بعد می خواهد بخواند در اين موارد مشخص شد.

موضوع مساله 9:

اگر مکلف با ظن به اینکه طرف الف قبله است داخل در نماز شد اما در اثنای نماز ظن پیدا کرد که قبله در طرف دیگری است در این صورت نماز این شخص چه حکمی دارد؟آیا در این صورت باید قبله اش را تغییر دهد و نمازش صحیح است یا اینکه باید نماز را بشکند و از اول نماز را بخواند؟

مرحوم سید:

ایشان مانند مساله قبل تفصیل داده اند بین جایی که انحراف از قبله کمتر از 90 درجه است و بین جایی که انحراف 90 درجه یا بیش از 90 درجه است. اگر انحراف کمتر از 90 درجه باشد مکلف بقیه نماز را به جهت دوم می خواند و استیناف و اعاده لازم نیست. اما اگر انحراف جهت اول از جهت دوم 90 درجه یا بیشتر باشد باید نماز را اعاده کند.

در تعلیقه بر عروه نوع اعلام موافق با مرحوم سید شده اند. فقط مرحوم سید عبدالهادی شیرازی تعلیقه زده اند به اين نحو که در مساله 8 که مرحوم سید فرموده بودند در جایی که انحراف به یمین و یسار يا به استدبار باشد اقوی اعاده است مرحوم شیرازی فرموده اند بلکه احوط اعاده است و همينطور در مسأله آتيه (يعنی مسأله9) .

مرحوم جواهری نیز تعلیقه زده اند که در حالتی که انحراف از 90 به بیشتر باشد اعاده لازم نیست. مرحوم فیروزآبادی هم فرموده اند اعاده بنابر احتیاط واجب است.

اما کسانی مثل آقای بروجردی که در مساله 8 قائل به احتیاط در مساله شده بودند در این مساله 9 تعلیقه ندارد و فتوای مرحوم سید را قبول کرده اند.

دلیل تفصیل مرحوم سید:

دلیل اول:

دلیل تفصیل در مساله قبل در این مساله قابل جریان است. در مساله قبل صحیحه معاویة بن عمار و معتبره حسین بن علوان دال بر این بودند که اگر انحراف کمتر از 90 درجه باشد نماز صحیح است. آن دو روایت در محل بحث نیز قابل تطبیق هستند. در صحیحه معاویة بن عمار:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ أَنَّهُ سَأَلَ الصَّادِقَ ع عَنِ الرَّجُلِ يَقُومُ فِي الصَّلَاةِ ثُمَّ يَنْظُرُ بَعْدَ مَا فَرَغَ فَيَرَى أَنَّهُ قَدِ انْحَرَفَ عَنِ الْقِبْلَةِ يَمِيناً أَوْ شِمَالًا فَقَالَ لَهُ قَدْ مَضَتْ‌ صَلَاتُهُ‌ وَ مَا[1]بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ.

در این صحیحه از امام علیه السلام در مورد شخصی که بعد از نماز متوجه می شود که کمتر از 90 درجه از قبله انحراف داشته است سوال می شود. امام علیه السلام در جواب می فرمایند که نماز شخص صحیح است و به عنوان قاعده کلی بیان می دارند که بین مشرق و مغرب قبله است. یعنی انحراف تا این اندازه منعی ندارد.

روایت دوم؛ حدیث 5 باب 10:

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِيفٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيٍّ ع أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ‌ مَنْ صَلَّى عَلَى غَيْرِ الْقِبْلَةِ وَ هُوَ يَرَى أَنَّهُ عَلَى الْقِبْلَةِ ثُمَّ عَرَفَ بَعْدَ ذَلِكَ فَلَا إِعَادَةَ عَلَيْهِ إِذَا كَانَ فِيمَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ.

در این روایت نیز حضرت علیه السلام در همان میزان انحراف می فرمایند نماز صحیح است.

اشکال:

مورد این دو روایت جایی است که شخص بعد از نماز ملتفت بشود نماز را رو به قبله نخوانده است اما مورد مساله 9 مربوط به جایی است که شخص در اثنا متوجه این انحراف بشود.

پاسخ:

هر چند دو روایت موردا با مساله 9 تفاوت دارد اما صحیحه معاویة بن عمار مشتمل بر تعلیلی است که حکم انحراف در اثنا را نیز مشخص می کند. امام علیه السلام در پاسخ به راوی فرموده اند و ما بین المغرب و المشرق قبله و این تعبیر به منزله تعلیلی است که دلالت بر این دارد که هرجا خواندن نماز بین مغرب و مشرق از روی جهل باشد سبب بطلان نماز نمی شود.

دلیل اعاده در جایی که انحراف 90 و بیش از 90 باشد:

دلیل اعاده در مساله 8 یکی از دو مورد زیر بود:

الف. حجیت ظن ثانی اقتضاء دارد که نماز اول به غير قبله خوانده شده و باطل است.

ب.علم اجمالی به بطلان صلاة اول یا دوم داریم ( اگر نماز اول را به جهت دوم اعاده نکند ).

آقای حکیم فرموده اند دلیل اعاده، علم اجمالی است و مرحوم خویی فرموده اند دلیلش مقتضای حجیت ظن ثانی است. ولی صحیح در بین این بود که هم مقتضای حجیت ظن ثانی این است که نماز قبل منحرف از قبله بود و باطل است هم علم اجمالی سبب بطلان می شود بلکه در مترتبتین علم تفصیلی وجود دارد.

در اینجا نیز نماز هر دو دلیل وجود دارد بلکه امتیاز این مساله نسبت به مساله 8 این است که در مساله 8 مفروض کلام صلاتین مترتبتین نبود بلکه مفروض دو نماز به نحو مطلق بود. اما در اینجا بحث در مورد یک نماز است. در آنجا گفته می شد اگر اعاده نکند علم اجمالی به بطلان یکی از نمازها دارد در اینجا نیز این مساله می آید زیرا شخص تفصیلا می داند یا دو رکعت اول را خلاف قبله خوانده است یا دو رکعت دوم و در هر صورت نماز باطل است.

بخاطر اینکه شخص علم تفصیلی دارد به بطلان نماز آقای حکیم فرموده اند در این مساله وجوب اعاده اولی از مساله قبل است

«لما تقدم في المسألة السابقة، بل الإعادة في الفرض الثاني أولى، للعلم بفساد الثانية هنا على كل حال.»[1]