درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

0.1- تتمه

2 . در مساله 11 دو قول در مورد کیفیت نماز متحیر مطرح گردید. یک قول لزوم اتیان به چهار جهت بود و قول دیگر اکتفا به جهت واحد. مرحوم سید مساله 12 را مبتنی بر قول اول یعنی لزوم اتیان صلاة به چهار جهت مورد بررسی قرار دادند و فرمودند شخصی که در موضع تحیر باید دو نماز را به چهار جهت بخواند احوط این است که نماز دوم را به همان جهاتی که چهار نماز اول را اتیان کرده است امتثال کند.

حال اگر در مساله 11 قائل به کفایت صلاة الی جهة واحده شدیم -مثل محقق اردبیلی و بعضی اعلام دیگر- بنا بر این مبنا نیز جای این سوال باقی است که اگر می خواهد دو نماز بخواند مثلا ظهرین در این صورت باید دو نماز را به یک جهت بخواند یا می تواند به دو جهت مختلف بخواند؟

سه دلیل برای اکتفای اتیان صلاة به جهت واحد در مساله 11 بیان شد:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ زُرَارَةَ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام أَنَّهُ قَالَ: يُجْزِي الْمُتَحَيِّرَ أَبَداً أَيْنَمَا تَوَجَّهَ إِذَا لَمْ يَعْلَمْ أَيْنَ وَجْهُ الْقِبْلَةِ.

سأله معاوية بن عمار عن الرجل يقوم في‌ الصلوة ثم ينظر بعد ما فرغ فيرى انه قد انحرف عن القبلة يمينا أو شمالا، فقال له.

قد مضت صلوته و ما بين المشرق و المغرب قبلة، و نزلت‌ هذه‌ الاية في‌ قبلة المتحير «وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ».

مُحَمَّدُ بْنُ‌ يَعْقُوبَ‌ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ يَحْيَى عَنْ‌ أَحْمَدَ بْنِ‌ مُحَمَّدٍ عَنِ‌ اَلْحُسَيْنِ‌ بْنِ‌ سَعِيدٍ عَنِ‌ اِبْنِ‌ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ‌ بَعْضِ‌ أَصْحَابِنَا عَنْ‌ زُرَارَةَ‌ قَالَ‌: سَأَلْتُ‌ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ عَنْ‌ قِبْلَةِ‌ الْمُتَحَيِّرِ فَقَالَ‌ يُصَلِّي حَيْثُ‌ يَشَاءُ‌.[1]

از این روایات استفاده می شود که در موضع تحیر اتیان به یک نماز کافی است و متفاهم عرفی این است که شارع در این موارد به یک نماز اکتفا کرده است. یعنی به موافقت احتمالیه اکتفا کرده است. اما از این روایات استفاده نمی شود که طرفی که شخص نماز خوانده است قبله حقیقی است به نحوی که در فرض کشف خلاف نیاز به اعاده نداشته باشد. همان طور که شخصی که تحصیل ظن به قبله کرده است، حجیت ظنش از باب طریقیت است نه موضوعیت لذا در فرض کشف خلاف نیاز به اعاده دارد. پر واضح است که معنا ندارد حکم در ظان به قبله در فرض کشف خلاف اعاده باشد ولی لزوم اعاده بر متحیر در فرض انکشاف خلاف منتفی باشد. خلاصه اینکه مفاد روایات فوق کفایت موافقت احتمالیه است.

آقای حکیم در مساله قبل فرمودند اگر اکتفا از باب موافقت احتمالیه باشد شخص باید چهار نماز دوم را به همان جهات نماز اول بخواند. این نکته در محل بحث نیز می آید. یعنی در اینجا نیز باید نماز دوم به نفس همان جهت خوانده شود. زیرا اگراختلاف جهت داشته باشند علم اجمالی به بطلان احدی الصلاتین پیدا می شود به همان تقریبی که در جلسه قبل بیان شد. البته اين در صورتی است که در موارد جهل و تحير ما بين المشرق و المغرب قبله نباشد

اما اگر کسی در موارد جهل و تحیر قائل باشد که ما بین المشرق و المغرب قبله است، در این صورت لازم نیست که در همه حالات دو نماز به یک جهت باشد. اگر جهت این دو نماز کمتر از90 درجه از هم فاصله داشته باشد نیز منعی ندارد زیرا در این صورت علم اجمالی به بطلان صلاة پیدا نمی شود. حتی اگر نماز عصر را با 120 درجه اختلاف بخواند علم اجمالی به بطلان نماز پیدا نمی شود زیرا ممکن است قبله بین این 120 درجه باشد در اين صورت ،اختلاف به حد یمین و یسار نمی رسد. در صورتی علم اجمالی به بطلان پیدا می شود که فاصله جهت دو نماز 180 درجه باشد. البته اگر یمین و یسار را عرفی در نظربگیریم قبل از 180 درجه هم ممکن است حکم به بطلان کنیم. اما اگر یمین و یسار را دقی در نظر بگیریم در این صورت علم اجمالی به بطلان در جایی پدید می آید که شخص با 180 درجه اختلاف دو نماز را بخواند.

1- مساله 13

من كان وظيفته تكرار الصلاة إلى أربع جهات أو أقل و كان عليه صلاتان يجوز له أن يتمم جهات الأولى ثمَّ‌ يشرع في الثانية و يجوز أن يأتي بالثانية في كل جهة صلى إليها الأولى إلى أن تتم و الأحوط اختيار الأول و لا يجوز أن يصلي الثانية إلى غير الجهة التي صلى إليها الأولى نعم إذا اختار الوجه الأول لا يجب أن يأتي بالثانية على ترتيب الأولى

کسی که باید نماز را به چهار جهت بخواند و دو نماز مترتب بر او واجب است (مثلا ظهرین یا عشائین) به یکی از دو صورت زیر می تواند عمل کند:

الف. نماز اول را به چهار جهت بخواند سپس نماز دوم را شروع کند. مثلا اول نماز ظهر را به چهار طرف بخواند سپس نماز عصر را انجام دهد. دراین حالت می تواند ترتیب در جهات را رعایت کند و می تواند رعایت نکند. یعنی اگر نماز ظهر را از طرف مغرب شروع کرد و به شمال ختم کرد نماز عصر را نیز به همین شکل اتیان کند. هم چنین می تواند در اتیان نماز عصر ترتیب را رعایت نکند.

ب. به جهت اول نماز اول را بخواند سپس نماز عصر را به همان جهت اول اتیان کند و به همین شکل همه محتملات را اتیان کند.

ج. نماز اولِ ظهر را به طرف مغرب بخواند و بعد نماز اولِ عصر را به طرف جنوب بخواند و به همین شکل همه محتملات را ایتان کند. مرحوم سید فرموده اند این حالت جایز نیست و بین دو حالت اول نیز، حالت اول مطابق احتیاط است.

برخی محشین در اینجا به کیفیت ثانیه تعلیقه زده اند. مرحوم نائینی فتوا داده است که اقوی تعین کیفیت اول است.

آقای حکیم از برخی نقل می کند که کیفیت اول تعین دارد:

فقد عينه ابن فهد و الشهيد الثاني و الصيمري - على ما حكي عنهم - و نسب الى ظاهر بعض الإجماعات.

استاد:

در صحت کیفیت اولی شکی نیست.

نسبت به کیفیت دوم نیز دو وجه در بطلان آن بیان شده است:

الف. فقدان ترتیب؛ رعایت ترتیب نشده است.

عدم إحراز شرط الترتيب المعتبر في صلاة العصر حين الإتيان بها، لاحتمال أن تكون الجهة غير القبلة، و ما لم يحرز الترتيب لا يشرع الدخول فيها.[2]

ب. مکلف جزم در نیت ندارد. برخلاف کیفیت اول که مکلف جزم در نیت دارد.

و جعله في الجواهر أقوى، لتوقف الجزم الذي هو من مقومات النية عليه[3]