درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: عدم جواز نماز به کیفیت ثالثه

0.1- امر دوم در مساله 13

تکرار نماز به کیفیت ثالثه جایز نیست. کیفیت ثالثه این بود که شخص اگر نماز اول را به سمت مغرب خوانده است جایز نیست بلافاصله بعد از آن نماز عصر را به جهت جنوب اتیان کند.

آقای خویی و مرحوم سید فرمودند کیفیت ثالثه مطلقا جایز نیست. خواه کیفیت ثالثه را به صورت اول – صورتی که دو نماز دقیقا برخلاف هم خوانده شوند مثلا یکی مغرب باشد و دیگری مشرق- اتیان کند یا به صورت دوم – صورتی که اختلاف دو نماز مثلا 90 درجه باشد-.

در حکم این مساله ( که کیفیت ثالثه مطلقا جايز نيست) فرقی نیست که در مقدار معفو از انحراف قبله در حالت جهل قائل به چیزی شویم. خواه به اقتضای روایات دال بر اتیان نماز بر خطوط متقابله، قائل شویم مقدار معفو 45 درجه است خواه روایات مابین المغرب و المشرق را شامل مقام -موارد جهل به قبله- بدانیم و بگوییم مقدار معفو انحراف کمتراز 90 درجه است. زیرا در هر صورت يا علم به بطلان نماز عصری که شخص اتیان می کند داریم به سبب علم اجمالی به بطلان یکی از صلاتین– علم اجمالی ای که منجر به علم تفصیلی به بطلان نماز عصر می شود- یا اينکه احراز وقوع عصر بعد از نماز ظهر صحیح نمی شود . در ادامه حالات مختلف دو مبنا به تفکیک بیان می شود:

اگر شخص نماز ظهر را به طرف مغرب بخواند و قائل شویم فاصله معفو از انحراف در فرض جهل 45 درجه است:

الف. نماز عصر به طرف مشرق خوانده شود: در این صورت علم اجمالی به بطلان یکی از دو نماز داريم چون قبله در هر نقطه از دايره افق باشد حداقل يکی از نماز ها از قبله به بيش از45 درجه انحراف دارد واين علم اجمالی موجب علم تفصيلی به بطلان نماز عصر می شود زیرا یا ترتیب رعایت نشده است یا نماز عصر به جهت قبله نیست.

ب. نماز عصر از شرق به سمت جنوب یا شمال خوانده شود يعنی بين جنوب و مشرق يا بين شمال و مشرق خوانده شود : در این صورت نیز به همان دلیل فوق نماز باطل است

ج. نماز عصر رو به نقطه جنوب یا شمال خوانده شود: در این صورت علم اجمالی به بطلان احدی الصلاتین پیدا نمی کند. زیرا احتمال می دهد قبله بین مغرب و جنوب باشد. در اینجا هر چند علم اجمالی به بطلان یکی از دو نماز حاصل نمی شود اما از نظر رعایت ترتیب در نماز عصر مشکل پیدا می شود. زیرا اگر شخص نماز عصر را به طرف جنوب بخواند احتمال این است که نماز ظهرش به طرف قبله نباشد لذا احراز نمی کند نماز عصرش بعد از ظهر صحيح واقع شده است .

د. نماز عصر از مغرب به سمت جنوب یا شمال خوانده شود (مثلا با 45 درجه فاصله از مغرب خوانده شود ): در این صورت نیز احراز ترتیب نمی شود. زیرا با توجه به اينکه حد اکثرعفو 45 درجه است در اینجا ممکن است قبله بین مغرب و جنوب در نقطه 55 درجه يا بيشتر مثل 60 درجه يا 80 درجه باشد که در این صورت نماز عصرش به سمت قبله است اما نماز ظهرش 55 درجه يا بيشتر با قبله اختلاف دارد و باطل است ، بلکه حتی اگر نماز عصر را با فاصله 10درجه از مغرب بخواند همين محذور وجود دارد چون اگر قبله بین مغرب و جنوب در نقطه 55 درجه باشد نماز عصرش به سمت قبله است اما نماز ظهرش 55 درجه با قبله اختلاف دارد و باطل است .

اگر شخص نماز ظهر را به طرف مغرب بخواند و قائل شویم حد اکثرفاصله معفو از انحراف در فرض جهل 89 درجه است(مابين المشرق و المغرب :

الف. نماز عصر به طرف مشرق خوانده شود: در این صورت علم اجمالی به بطلان یکی از دو نماز داريم چون قبله در هر نقطه از دايره افق باشد حداقل يکی از نماز ها از قبله به 90 درجه يا بيشتر انحراف دارد واين علم اجمالی موجب علم تفصيلی به بطلان نماز عصر می شود زیرا یا ترتیب رعایت نشده است یا نماز عصر به جهت قبله نیست.

ب. نماز عصر از شرق به سمت جنوب یا شمال خوانده شود يعنی بين جنوب و مشرق يا بين شمال و مشرق خوانده شود:

ج. نماز عصر رو به نقطه جنوب یا شمال خوانده شود:

د. نماز عصر از مغرب به سمت جنوب یا شمال خوانده شود:

در سه فرض فوق، علم اجمالی به بطلان پیدا نمی شود. زیرا احتمال دارد قبله بین این دو نقطه باشد ( يعنی بين مغرب و آن نقطه ای که نماز عصر را به طرف آن خوانده است) که در این صورت هر دو نماز صحيح است و علم به بطلان يکی از دو نماز وجود ندارد . اما در این سه حالت مشکل احراز ترتیب بین الصلاتین وجود دارد. اگر شخص نماز عصر را مثلا به نقطه جنوب بخواند، در این صورت احراز نمی شود که نماز عصر را بعد از نماز ظهر صحیح خوانده است. زیرا اگر قبله از جنوب به سمت مشرق باشد در این صورت نماز عصرش صحیح است اما نماز ظهرش باطل است. زیرا بیش از 90 درجه از قبله انحراف دارد.

نتیجه اینکه اطلاق کلام مرحوم سید مبنی براینکه کیفیت ثالثه مجزی نیست صحیح است.

0.2- مساله 14

(مسألة ١٤): من عليه صلاتان كالظهر و العصر مثلاً مع كون وظيفته التكرار إلى أربع جهات إذا لم يكن له من الوقت مقدار ثمان صلوات بل كان مقدار خمسة أو ستّة أو سبعة فهل يجب إتمام جهات الاُولى و صرف بقيّة الوقت في الثانية، أو يجب إتمام جهات الثانية و إيراد النقص على الاُولى‌؟ الأظهر الوجه الأوّل، و يحتمل وجه ثالث و هو التخيير، و إن لم يكن له إلّا مقدار أربعة أو ثلاثة فقد يقال بتعيّن الإتيان بجهات الثانية، و يكون الاُولى قضاء، لكنّ‌ الأظهر وجوب الإتيان بالصلاتين، و إيراد النقص على الثانية. كما في الفرض الأوّل، و كذا الحال في العشاءين، و [لكن] في الظهرين يمكن الاحتياط بأن يأتي بما يتمكّن [من] الصلوات بقصد ما في الذمّة فعلاً، بخلاف العشاءين لاختلافهما في عدد الركعات.

در صورتی که برای انجام دو نماز_ مثل ظهر وعصر يا مغرب وعشاء _ برمکلف اتیان 8 نماز لازم باشد ولی قدرت بر موافقت قطعیه هر دو نماز نداشته باشد وظیفه اش چیست؟ مرحوم سید دو صورت برای عدم تمکن از موافقت قطعیه ی دو نماز بیان کرده اند:

الف. صورت اول:

تمکن از موافقت قطعیه يکی از دو نماز و موافقت احتمالیه نماز ديگر دارد . مثل اينکه وقت برای 7 نماز يا6 نماز يا5 نماز داشته باشد.

ب. صورت دوم:

تمکن از موافقت قطعیه هيچکدام را ندارد فقط تمکن از موافقت احتمالیه نسبت به هر دو را دارد مثل اينکه وقت به اندازه 4 نماز يا کمتر داشته باشد که در این صورت هردو نماز را در حد موافقت احتماليه انجام می دهد .

مرحوم سید فرموده اند در صورت اول سه وجه محتمل است:

الف. وقت خود را برای نماز اول بگذارد و بعد از اتمام جهات نماز اول بقیه وقت را برای نماز دوم بگذارد.

ب. نماز دوم را موافقت قطعیه کند و نقص را به نماز اول وارد کند .

ج. شخص مخیر است بين کيفيت اول و کيفيت دوم .

سپس فرموده اند اظهر همان وجه اول است. احتمال وجه سوم که تخییر بین وجه اول و وجه دوم است ، نیز وجود دارد.

در صورت دوم نیز فرموده اند:

فقد يقال بتعيّن الإتيان بجهات الثانية، و يكون الاُولى قضاء، لكنّ‌ الأظهر وجوب الإتيان بالصلاتين، و إيراد النقص على الثانية.