درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: مسأله 15

1- مساله 15

من وظيفته التكرار إلى الجهات إذا علم أو ظن بعد الصلاة إلى جهة أنها القبلة لا يجب عليه الإعادة و لا إتيان البقية و لو علم أو ظن بعد الصلاة إلى جهتين أو ثلاث أن كلها إلى غير القبلة فإن كان فيها ما هو ما بين اليمين و اليسار كفى و إلا وجبت الإعادة

این مساله در حکم تبین حال بعد از انجام بعض محتملات نماز به چهار جهت است. در مواردی که مکلف بخاطر اشتباه در قبله وظیفه اش تکرار نماز به چهار جهت است، اگر بعد از خواندن یک نماز یا چند نماز، جهت قبله مشخص شود وظیفه اش چیست؟

تبین حال قبله یا به این است که علم یا ظن پیدا کند قبله در جهتی است که نماز خوانده است یا به این است که علم یا ظن پیدا کند هیچ کدام از نمازهایش به طرف قبله نبود و قبله در جهت دیگری است. در نتیجه مساله دوصورت پیدا می کند:

صورت اول:

علم یا ظن پیدا کند که یکی از نمازهایی که خوانده است رو به قبله بوده است

صورت دوم:

علم یا ظن پیدا کند که هیچ کدام از نمازهایی که اتیان کرده است رو به قبله نبوده است.

مرحوم سید در صورت اول فرموده اند:

إذا علم أو ظن بعد الصلاة إلى جهة أنها القبلة لا يجب عليه الإعادة و لا إتيان البقية

در این صورت شخص به همان نمازی که خوانده است اکتفا می کند و اعاده لازم نیست. هم چنین اتیان مابقی محتملات نیز لازم نیست.

در صورت دوم نیز ایشان فرموده است:

و لو علم أو ظن بعد الصلاة إلى جهتين أو ثلاث أن كلها إلى غير القبلة فإن كان فيها ما هو ما بين اليمين و اليسار كفى و إلا وجبت الإعادة

باید تفصیل داد بین جایی که برای شخص مشخص بشود حداقل یکی از نمازهای ماقبل مابین مغرب و مشرق بوده است که در این صورت اعاده لازم نیست. اما اگر انحراف از قبله بیش از 90 درجه بوده است در این صورت باید نماز را اعاده کند.

مرحوم سید در صورت اخیر تعبیر به اعاده کرده. با توجه به اینکه مرحوم سید در صورت اول از دولفظ اعاده و اتیان بقیه استفاده کرده است بعضی از محشین گفته اند اعاده در ذیل عبارت در مقابل اتیان به بقیه جهات است. اما نوع محشین فرموده اند اعاده در اینجا به معنای اتیان بقیه است. یعنی نباید به نمازهایی که قبلش خوانده است اعتنا کند و باید نسبت به جهتی که ظن یا علم به قبله دارد نماز را بخواند.

در صورت اول مساله، تعلیقه ای به کلام مرحوم سید وجود ندارد. اما در قسمت دوم که مرحوم سید تفصیل داده اند برخی از اعلام تعلیقه دارند. برخی تعلیقه نسبت به قسمت اول دارند که مرحوم سید فرموده اند اگر نماز بین مغرب و مشرق واقع شده باشد کافی است. مرحوم حکیم فرموده اند صرف اینکه یکی یا چند تا از نمازهای سابق بین مغرب و مشرق باشد کافی برای حکم به صحت نیست. بله اگر معلوم بشود حداقل یکی از این نمازها در فاصله 45 درجه و کمتر نسبت به قبله واقع شده است در این صورت اعاده لازم نیست.

برخی نیز نسبت به قسمت دوم مرحوم سید -که فرموده اند اگر فاصله 90 یا بیشتر باشد باید نماز را اعاده کند- تعلیقه زده اند. البته تعلیقه در اینجا توضیحی است و برای همان مطلبی است که در بالا در مورد تقابل اعاده و اتیان به بقیه محتملات بیان شد. آقای بروجردی فرموده اند منظور از اعاده این است که مابقی محتملات را اتیان کند. هم چنین مرحوم امام و آقای حکیم.

برخی نیز مانند محقق عراقی فرموده اند:

بنابر مبنای مختار ما که گفتیم نمازها علی خطوط متقابلات باشد(خلافا للسید)، در اینجا اعاده لازم نیست و باید مابقی محتملات را اتیان کند. در واقع ایشان اعاده در کلام مرحوم سیدرا در مقابل اتیان به مابقی محتملات گرفته اند و قبلا توضیح دادیم که این تقابل صحیح نیست و منظور سید از اعاده همان اتیان به مابقی محتملات است.

مرحوم آقای نائینی نیز در اینجا اشکال صغروی داشته و فرموده اند:

شق دوم از صورت دوم مرحوم سید اصلا فرض ندارد. اینکه مکلف نماز بخواند و هیچ کدام از این نمازها بین یمین و یسار واقع نشود اصلا فرض ندارد. هذا انما يصح فی غیر من صلی الی الجهات الاربع و الا خروجها جمیعا عما بین النقطتین من المستحيل.

تفصیل بحث در مساله 15

در صورت اول که مرحوم سید و اعلام دیگر فرموده اند اعاده لازم نیست دوحالت دارد. حالت اول این است که مکلف علم به جهت قبله پیدا کند و حالت دوم این است که ظن به جهت قبله پیدا کند. در حالت اول:

مکلف وقت شروع نماز احتمال می داد قبله به این جهت خاص است و بعد از نماز وقتی متوجه شد قبله در همین جهت است، عملش هیچ نقصی ندارد. نماز واجد تمام اجزا و شرایط است با قصد قربت ، ولو اینکه وقت اتیان علم به جهت قبله نداشته است.

اگر جزم در نیت در جایی که شخص تمکن از جزم داشته باشد شرط باشد، در این صورت نمازی که خوانده شده باید اعاده شود تا نماز با جرم در نیت محقق شود ولی از نظر کبروی در صحت عبادات جزم در نيت شرط نيست ولذا نماز خوانده شده صحيح است و احتياج به اعاده ندارد .

در حالت دوم نیز:

وجه عدم اعاده این است که دلیل حجیت ظن در تشخیص قبله معنایش این است که ظن در قبله مکفی است. در محل بحث نیز که شخص بعد از نماز ظن به قبله پیدا کرد این ظن برایش حجیت دارد. برای صحت نماز خوانده شده می تواند به این ظن اعتنا کند زیرا در صحت عمل همین مقدار کافی است که عمل استناد به حجت داشته باشد اعم از اینکه استناد در حال ایجاد عمل محقق باشد یا بعد از عمل پدید آید. بر همین اساس در باب تقلید که تقلید را به استناد به فتوای مجتهد در مقام عمل معنا کرده اند برخی مانند مرحوم تبریزی عبارت را تکمیل کرده اند به اینکه ولو این استناد بعد از عمل باشد. یعنی بعد از عمل بفهمد که عملش مطابق با فتوای مجتهد است.

اینکه مرحوم سید در صورت اول فرموده اند اتیان به بقیه جهات نیز لازم نیست وجهش مشخص است. زیرا با حصول علم و ظن مکلف از موضوع وجوب صلاة الی اربع جهات خارج شده است و دیگر وجهی برای اتیان به بقیه جهات وجود ندارد.

در صورت دوم که مرحوم سید تفصیل داده اند بین جایی که نمازی بین یمین و یسار خوانده شده باشد و بین جایی که چنین نباشد.

در قسمت اول که مرحوم سید فتوا به کفایت نمازهای قبلی داده اند، مبتنی براین است که قبله بودن مابین مغرب و مشرق اختصاص به غافل و ناسی نداشته باشد و شامل جاهل و متحیر در تشخیص قبله نیز بشود. اما اگر در مباحث قبل منکر شمول چنین قبله ای برای جاهل شدیم، فرمایش مرحوم سید در محل بحث تمام نیست.

بلی از آنجا که از کفایت نماز به چهار جهت در موارد تحیر، نتیجه می گيریم که انحراف کمتر از 45 درجه مانعی ندارد در این صورت در محل بحث باید بگوییم اگر یکی از نمازها کمتر از 45 درجه از قبله اختلاف داشته باشد در این فرض نماز صحیح است و نیاز به اعاده و اتیان به سایر جهات نیست.

همان طور که قبلا اشاره شد آقای خویی در قبله بودن مابین مغرب و مشرق برای جاهل اختلاف قول دارند. در مساله 15 از نظر قبلی خود برگشته و می فرمایند اگر انحراف کمتر از 45 درجه باشدنماز صحیح است و الا باید اعاده کند.

در مورد قسمت دوم از صورت دوم یعنی جایی که کشف شود نماز خوانده شده بین یمین و یسار نبوده است دوبحث مطرح می شود.

الف. بحث صغروی: آیا اصلا چنین فرضی ممکن است؟

ب. بحث کبروی: اگر مابین یمین و یسار واقع نشده باشد وظیفه شخص در این مورد چیست؟ آیا اعاده نمازهای ماتیه لازم است یا فقط اتیان نماز به بقیة الاطراف لازم است؟

بررسی بحث صغروی:

آیا فرض دارد که شخص به سه طرف نماز بخواند در عین حال هیچ کدام از این نمازها به طرف قبله نباشد یا ما بین یمین و یسار نباشد؟

اگر شخص به سه طرف نماز بخواند ولی این سه طرفی که نماز می خواند یا از این جهت باشد که نماز به سه طرف را کافی می داند یا اگر کافی نداند ولی درکیفیت اتیان به سه نماز اینگونه عمل کرده است که هرکدام از این نمازها را با فاصله صد و بیست درجه با دیگری اتیان کرده باشد. در این صورت فرض ندارد که شخص نمازی خوانده باشد که مابین یمین و یسار نباشد. زیرا حداقل یکی از نمازها یا به طرف قبله واقع شده است یا اگر فاصله دارد این فاصله از 60 درجه بیشتر نمی شود.

اما اگر شخص سه نماز را علی خطوط متقابلات خوانده باشد در این صورت فرض دارد که مکلف احراز کند نمازی که خوانده است بین مغرب و مشرق نباشد چون اگر نماز اول را به طرف مغرب بخواند و نماز دوم را به طرف جنوب ونماز سوم را به طرف شمال ، اگر معلوم شود که قبله در جهت مشرق است هيچ يک از نماز های خوانده شده ما بين يمين ويسار قبله واقع نشده است .

مرحوم نائینی فرموده بود اگر شخص به جهات چهارگانه نماز بخواند دیگر فرض ندارد که فاصله نمازش بیش از 90 درجه باشد. اما با توجه به نکته فوق مشخص می شودکه تعلیقه ایشان صحیح نیست. زیرا محل بحث جایی است که شخص کمتر از 4 نماز خوانده باشد و در این صورت حتی اگر سه نماز هم خوانده باشد می توان موردی پیدا کرد که فاصله شخص از قبله 90 درجه یا بیش از آن باشد.