درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: حکم صورت دوم مسأله 15

این مساله در حکم تبین حال بعد از انجام بعض محتملات نماز به چهار جهت است. در مواردی که مکلف بخاطر اشتباه در قبله وظیفه اش تکرار نماز به چهار جهت است، اگر بعد از خواندن یک نماز یا چند نماز، جهت قبله مشخص شود وظیفه اش چیست؟

0.0.1- حکم صورت دوم:

جايی که علم یا ظن پیدا کند که هیچ کدام از نمازهایی که اتیان کرده است رو به قبله نبوده است.

مرحوم سید در صورت دوم فرموده است:

و لو علم أو ظن بعد الصلاة إلى جهتين أو ثلاث أن كلها إلى غير القبلة فإن كان فيها ما هو ما بين اليمين و اليسار كفى و إلا وجبت الإعادة

باید تفصیل داد بین جایی که برای شخص مشخص بشود حداقل یکی از نمازهای خوانده شده مابین مغرب و مشرق بوده است که در این صورت اعاده لازم نیست. اما اگر انحراف از قبله 90 درجه يا بيشتر بوده است در این صورت باید نماز را اعاده کند.

الف. بحث صغروی: آیا اصلا چنین فرضی ممکن است که شخص به سه جهت نماز بخواند و هيچيک از نمازها مابين مشرق و مغرب قبله واقع نشده باشد ؟

ب. بحث کبروی: اگر مابین یمین و یسار واقع نشده باشد وظیفه شخص در این مورد چیست؟ آیا اعاده نمازهای ماتیه لازم است یا فقط اتیان نماز به بقیة الاطراف لازم است؟

بررسی بحث صغروی:

آیا فرض دارد که شخص به سه طرف نماز بخواند در عین حال هیچ کدام از این نمازها به طرف قبله نباشد؟ یا ما بین یمین و یسار نباشد؟

اگر شخص به سه طرف نماز بخواند ولی این سه طرفی که نماز می خواند یا از این جهت باشد که نماز به سه طرف را کافی می داند یا اگر کافی نداند ولی درکیفیت اتیان به سه نماز اینگونه عمل کرده است که هرکدام از این نمازها را با فاصله صد و بیست درجه با دیگری اتیان کرده باشد. در این صورت فرض ندارد که شخص نمازی خوانده باشد که مابین یمین و یسار نباشد. زیرا حداقل یکی از نمازها یا به طرف قبله واقع شده است یا اگر فاصله دارد این فاصله از 60 درجه بیشتر نمی شود.

اما اگر شخص سه نماز را علی خطوط متقابلات خوانده باشد در این صورت فرض دارد که مکلف احراز کند نمازی که خوانده است بین مغرب و مشرق نباشد.

مرحوم نائینی فرموده بود اگر شخص به جهات چهارگانه نماز بخواند دیگر فرض ندارد که فاصله نمازش بیش از 90 درجه باشد. اما با توجه به نکته فوق مشخص می شودکه تعلیقه ایشان صحیح نیست. زیرا محل بحث جایی است که شخص کمتر از 4 نماز خوانده باشد و در این صورت حتی اگر سه نماز هم خوانده باشد می توان موردی پیدا کرد که فاصله شخص از قبله 90 درجه یا بیش از آن باشد.

بررسی بحث کبروی:

ب. بحث کبروی: اگر مابین یمین و یسار واقع نشده باشد وظیفه شخص در این مورد چیست؟ آیا اعاده نمازهای ماتیه لازم است یا فقط اتیان نماز به بقیة الاطراف لازم است؟

مرحوم سید فرموده اند در این صورت اعاده لازم است. مراد ایشان از اعاده این است که مابقی محتملات اتیان نشود نه اینکه همه نمازهایی که خوانده را تکرار کند.

محقق عراقی و آقای داماد به ظاهر اعاده تمسک کرده و گفته اند منظور سید این است که شخص باید مجدد هر چهار نماز را بخواند. سپس فرموده اند بنا بر مبنای مختار ما که اربع جهات باید بر خطوط متقابلات باشد در این صورت، اعاده کردن جهات ماتیه وجهی ندارد اما بنابر مبنای مرحوم سید که فرموده اند لازم نیست چهار نماز به خطوط متقابلات باشد، اعاده به چهار جهت وجه دارد.

محقق عراقی:

على المختار المشار إليه سابقا لا يبقى في المقام مجال وجوب إعادة المحتملات المأتية، بل يجب إتيان غيرها من بقية المحتملات.[1]

آقای داماد:

ظاهر كلمة الإعادة - لا سيّما بملاحظة وقوعها صدر المسألة أيضا - استئناف ما أتى به من الصلوات بعد الكشف المزبور بإتيانها إلى جهات أخر أربع، و فرض جهات أربع أخر خارجة عن الجهات السابقة و إن لم يمكن على اعتبار تقابلها، إلاّ أنّه ممكن على مبنى المصنّف (ره) كما لا يخفى.

و الوجه في وجوب الأربع: أنّه بعد متحيّر و المتحيّر يصلّي إلى أربعة جوانب.[2]

0.0.1.1- آيا بنابر مبنای مرحوم سيد (که لازم نيست نمازهای چهارگانه علی خطوط متقابلات باشد) فرض دارد که مکلف به سه جهت نماز بخواند و در عين حال هنوز چهار جهت باقی باشد ؟ .

مرحوم سید در بحث قبل قائل شدند که نمازهای چهارگانه لازم نیست علی خطوط متقابلات باشد. چهار نماز را باید طوری بخواند که در مجموع یقین پیدا کند که یکی از نمازها به طرف قبله بوده یا انحرافش کمتر از 90 باشد. در نتیجه ملاک در انجام وظيفه این است که شخص با خواندن چهار نماز یقین پیدا کند نمازش یا به طرف قبله بوده یا کمتر از 90 درجه انحراف از قبله داشته است. با توجه به اين مبنا می توان صورتی را فرض کرد که مکلف به سه جهت نمازخوانده باشد ولی هنوز اربع جهات باقی است. مثلا نماز اول به طرف مغرب می خواند. نماز دوم با ده درجه فاصله از طرف مغرب به سمت جنوب می خواند. نماز سوم هم از مغرب به سمت شمال با ده درجه اختلاف خوانده است. این 3 نماز 20 درجه از قوس را اشغال کرده است. نماز چهارم را اگر به سمت مشرق بخواند، در این صورت یقین پیدا می کند که یا نمازش به سمت قبله بوده است یا کمتر از 90 درجه اختلاف از قبله دارد.

در اینجا اگر مکلف قطع پیدا کند که قبله در قوس 20 درجه ای که 3 نماز اول را خوانده است، نیست. در این صورت احتمال می دهد قبله در 340 درجه باقیمانده است و برای اینکه نمازش به سمت قبله باشد باید مجدد به چهار جهت نماز بخواند. زیرا اربع جهات کماکان محتمل است قبله باشد.

در نتیجه در عبارت مرحوم سید، اعاده به همان معنایش خودش باید حمل شود و مکلف باید نمازهای خوانده شده را مجدد بخواند.

اشکال مقرر کتاب الصلاة مرحوم داماد:

فيه: أنه و ان كان متحيرا، لكنه ليس محتملا للقبلة في أربع جهات عامة للأفق و محرزة للقبلة في جميع نقاطها، لفرض علمه أو ظنه بخروج بعض الجهات الأربع عن مظنة الاحتمال. و قد مرّ منه (قدس سره) في المسألة السادسة: أنه إذا خرج بعض الجهات عن احتمال القبلة فيه صلى إلى البقية، فتدبر جيدا. (منه عفى عنه).[3]

ادعای محقق داماد این است که در مثال مذکور، بر شخصی که نمی داند قبله در کدام نقطه از 360 درجه ی باقیمانده است عنوان متحیر صادق است و حکم آن به تبع بار می شود. یعنی باید به چهار جهت نماز بخواند.

اشکال مقرر این است که ولو مصلی متحیر است اما این مصلی متحیر احتمال قبله را در چهار جهت افق نمی دهد زیرا سه جهت را قبلا خوانده است. با توجه به این نکته چهار جهت باقی نمانده است تا مشمول دلیلِ المتحیر یصلی اربع جهات بشود. این دلیل مربوط به شخصی است که نسبت به تمام جهات افق متحیر باشد اما در مانحن فیه مکلف چنین حالتی ندارد و می داند که قسمتی از این محیط دایره قبله نیست.

استاد:

با توضیحی که ما دادیم مشخص می شودکه این اشکال وارد نیست. زیرا ظاهرا مستشکل فرض گرفته است مکلف سه نماز قبل را با فاصله معتنا به نسبت به هم خوانده است. در حالی که مقصود محقق عراقی و محقق داماد اين است که وقتی براساس مبنای مرحوم سید لازم نیست مکلف این نمازها را با فاصله 90درجه از هم بخواند. فرض دارد که مکلف سه نماز را به طرف سه نقطه در قوس20 درجه بخواند در اين فرض بعد از کشف خلاف متحیر بین 340 درجه می باشد و کماکان صادق است که متحیر بین چهار جهت است.

نتیجه اینکه اشکال مقرر کتاب الصلاة وارد نیست.

اشکال استاد به محقق داماد و محقق عراقی:

هر چند مرحوم سید قائل شده اند لازم نیست نمازها بر خطوط متقابلات باشد اما از عنوان «جهات اربع» اغماض نکرد. متحیر در موارد اشتباه قبله باید به چهار جهت نماز بخواند ولو این جهت در نگاه مرحوم سید جهت عرفی است (و لازم نیست حتما علی خطوط متقابلات باشد) اما جهت عرفی يعنی پيش رو ، پشت سر ، راست و چپ ، هرچند فاصله بين نقاط دقيقا 90 درجه نيست ولی بايد نزديک به 90 درجه باشد لذا در جایی که مجموع سه نماز را در 20 درجه خوانده است به نظر مرحوم سید شخص به سه جهت نماز نخوانده است زیرا از نظر عرفی این سه جهت متمایز نیستند. مرحوم سید فرموده اند لازم نیست فاصله نمازها حتما 90 درجه باشد اما قطعا این را هم قائل نیستند که نمازها می توانند به اندازه ده درجه با هم اختلاف داشته باشند. یعنی جهات باید متمایز از هم باشند هر چند لازم نیست دقیقا 90 درجه باشد.

در نتیجه حکم مساله بنابر مبنای مرحوم سيد هم اين است که بايد نماز را به بقيه جهات بخواند نه اينکه صلوات مأتيه را هم اعاده کند در واقع اين قسمت داخل در مساله 6 می شود که مرحوم سيد فرمود اگر قبله محصور بين دوجهت باشد به همان دو جهت نماز بخواند کافی است .