درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: فصل سادس : فیما یستقبل له

1- فصل ششم:

این فصل در مورد این است که در چه مواردی استقبال قبله لازم است غیر از نماز.

فصل 6 - فيما يستقبل له يجب الاستقبال في مواضع أحدها الصلوات اليومية أداء و قضاء و توابعها من صلاة الاحتياط للشكوك و قضاء الأجزاء المنسية بل و سجدتي السهو و كذا فيما لو صارت مستحبة بالعارض كالمعادة جماعة أو احتياطا و كذا في سائر الصلوات الواجبة كالآيات بل و كذا في صلاة الأموات و يشترط في صلاة النافلة في حال الاستقرار لا في حال المشي أو الركوب و لا يجب فيها الاستقرار و الاستقبال و إن صارت واجبة بالعرض بنذر و نحوه

فصل ششم در مورد اموری است که استقبال قبله در آنها شرط است. عمل اولی که مرحوم سید ذکر کرده اند نماز است. قدر متیقن و فرد شاخص از نماز، نماز فریضه یومیه ای است که در وقت ادا انجام شود اما شرطیت استقبال در نماز اختصاص به این مورد ندارد. مرحوم سید ده مورد را در نماز بیان کرده اند که استقبال قبله در آنها شرط است.

مورد اول نماز فرائض یومیه در وقت ادا

مورد دوم: نماز قضای فریضه

مورد سوم: نماز احتیاط

مورد چهارم: قضای اجزای منسیه نماز

مورد پنجم: سجده سهو

مورد ششم: فرائض یومیه ای که از باب استحباب به دلیل خاصی اعاده می شود. مثل نماز معاده بالجماعة

مورد هفتم: جایی که از باب احتیاط استحبابی نماز فریضه را اعاده می کند.

مورد هشتم: نماز آیات و سایر نمازهای واجب

مورد نهم: نماز میت

مورد دهم: نماز نافله در حال استقرار.

نوع اعلام در این موارد ده گانه با مرحوم سید موافقت نموده اند اما در چند مورد نیز اختلافاتی وجود دارد. مثلا در سجده سهو مرحوم خویی، حکیم، سید اصفهانی و برخی اعلام دیگر فتوا نداده و فرموده اند استقبال قبله احتیاط واجب است. برخی نیز مانند مرحوم امام و آل یس منکر این احتیاط شده و فرموده اند رعایت استقبال قبله، احتیاط مستحب است.

در مورد دهم نیز که مرحوم سید فرموده اند نافله در حال رکوب و مشی لازم نیست رو به قبله باشد ولو نافله واجب بالعرض باشد. مرحوم نائینی فرموده اند در جایی که نافله وجوب بالعرض پیدا کرده است اقوا این است که به طرف قبله باشد. مرحوم آل یس نیز احتیاط واجب داده اند.

1.1- دلیل بر شرطیت استقبال در موارد ده گانه

1.1.1- بررسی مورد اول: نماز فرائض یومیه در وقت ادا

برای اثبات شرطیت استقبال به وجوهی استدلال شده است.

1.1.1.1- وجه اول؛ اجماع

آقای خویی فرموده اند این مساله اجماعی است بلکه شاید از ضروریات دین باشد.

1.1.1.2- وجه دوم؛ آیه شریفه

...فَوَلِّ وَجهَكَ شَطرَ ٱلمَسجِدِ ٱلحَرَام... 144 بقره

در تفسیر این آیه روایات فراوانی وجود دارد که بیان می کند این آیه مربوط به شرطیت استقبال در نماز فریضه است. این روایات در ابواب قبله بیان شده است. برخی از این روایات صریح در مطلب هستند و برخی نیز ضمنا دال بر شرطیت استقبال قبله در نمازند. در واقع مجموعه روایات وارد در ابواب مختلف نماز و قبله ولو عناوین مختلفی دارد ولی همه این روایات به صورت ضمنی در این جهت مشترکند که در نماز فریضه یومیه استقبال قبله شرطیت دارد.

1.1.1.3- وجه سوم؛صحیحه زراره

باب 9 از ابواب قبله ح 2:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع أَنَّهُ قَالَ: لَا صَلَاةَ إِلَّا إِلَى‌ الْقِبْلَة...

یعنی بدون رعایت قبله اصلا نماز از شخص صادر نمی شود و چنین نمازی مامور به نیست. اصل این مطلب جای اشکال ندارد. اما آقای خویی به همین مقدار اکتفا نفرموده اند و بحث دیگری نیز ذیل این روایت مطرح نموده اند. ایشان فرموده است:

این روایت دال بر دو مطلب است.

الف. شرطیت استقبال قبله برای نماز

ب. اطلاق این شرطیت حتی نسبت به عاجز. یعنی در فرض عجز نیز قبله شرطیت دارد زیرا محتوای روایت این است که عملی که بدون استقبال خوانده شود داخل در حقیقت صلاة نیست. مانند آنجا که گفته اند لاصلاة الا بطهور. برهمین اساس فرموده اند فاقد الطهورین مکلف به نماز نیست.

ان قلت:

دلیل الصلاة لاتسقط بحال دال بر این مطلب است که حتی در صورت عجز از طهارت نیز باید نماز را اتیان کنی.

قلت:

این دلیل نیز نمی تواند مخصص لاصلاة الا بطهور باشد. زیرا با توجه به مفاد لاصلاة الا بطهور، عنوان صلاة بر چنین نمازی صادق نیست در نتیجه مشمول الصلاة لا تسقط بحال نمی شود. به عبارت دیگر اگر عملی که مکلف قدرت برآن ندارد عملی باشد که عنوان صلاة برآن صدق نکند در این حالت مشمول دلیل الصلاة لاتسقط بحال نمی شود. با همین بیان لاصلاة الا الی القبله نه تنها اصل شرطیت استقبال را بیان می کند بلکه اطلاق شرطیت در حالت عجز را نیز می رساند و دلیل الصلاة لا تسقط بحال نیز نمی تواند مخصص آن باشد. لذا اگر شخص عاجز از استقبال قبله شد، در این حالت نماز بر او واجب نیست.

سپس آقای خویی فرموده اند بواسطه ادله ای که در مورد تحیر و اشتباه قبله آمده است باید از این ظهور دست کشید. در صحیحه زراره و محمد بن مسلم آمده است که يُجْزِي الْمُتَحَيِّرَ أَبَداً أَيْنَمَا تَوَجَّهَ إِذَا لَمْ يَعْلَمْ أَيْنَ وَجْهُ الْقِبْلَةِ یعنی جایی که شخص تمکن از استقبال ندارد به هر طرف خواست می تواند نمازش را بخواند.

استاد:

آیا بوسیله صحیحه زراره و محمد بن مسلم می توان از اطلاق لا صلاة الا الی القبله رفع ید کرد؟

ممکن است گفته شود مفاد این صحیحه موافقت احتمالیه است لذا ممکن است کفایت نماز به هر جهت از باب موافقت احتمالیه باشد نه از باب اینکه قبله در حال عجز شرطیت ندارد. در جایی که شخص تمکن از موافقت قطعیه تکلیف ندارد، موافقت احتمالیه کافی است. در نتیجه نمی توان اطلاق را بوسیله این صحیحه تقیید زد.

پاسخ:

در صورتی که دلیل در مورد تحیر و اشتباه قبله فقط این صحیحه بود می گفتیم ممکن است حکم وارد در این روایات از باب موافقت احتمالیه باشد نه از باب استقبال. اما همان طور که قبلا بیان شد دلیل در مساله فقط این صحیحه نیست. یکی از روایاتی که دلالت می کند بر اینکه متحیر، به هر طرف نماز بخواند مجزی است ذیل صحیحه معاویه بن عمار است:

وَ سَأَلَهُ مُعَاوِيَةُ بْنُ عَمَّارٍ عَنِ الرَّجُلِ يَقُومُ فِي الصَّلَاةِ ثُمَّ يَنْظُرُ بَعْدَ مَا فَرَغَ فَيَرَى أَنَّهُ قَدِ انْحَرَفَ‌ عَنِ‌ الْقِبْلَةِ يَمِيناً أَوْ شِمَالًا فَقَالَ لَهُ قَدْ مَضَتْ صَلَاتُهُ وَ مَا بَيْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ قِبْلَةٌ.

در من لايحضره الفقيه ذیل این روایت آمده است :

وَ نَزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ فِي قِبْلَةِ الْمُتَحَيِّرِ- وَ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَ الْمَغْرِبُ فَأَيْنَما تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ‌

ذیل این روایت دال بر توسعه قبله دارد و بیان می کند استقبال کعبه برای متحیر شرطیت ندارد.

البته این در صورتی است که بپذیریم ذیل روایت کلام مرحوم صدوق نیست و قبلا وجوه آن را بیان کردیم.

روایت دیگری نیز وجود دارد که ممکن است دال بر سقوط شرطیت قبله در حال عجز باشد. در بعضی روایات در باب نماز در کشتی(باب 13 از ابواب قبله) آمده است که شخص باید در شروع نماز استقبال قبله داشته باشد و بعد از آن مشکلی ندارد.

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ عَلِيٍّ الْحَلَبِيِ‌ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنِ الصَّلَاةِ فِي السَّفِينَةِ فَقَالَ يَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ وَ يَصُفُّ رِجْلَيْهِ فَإِذَا دَارَتْ وَ اسْتَطَاعَ أَنْ يَتَوَجَّهَ إِلَى الْقِبْلَةِ وَ إِلَّا فَلْيُصَلِّ حَيْثُ تَوَجَّهَتْ بِهِ وَ إِنْ أَمْكَنَهُ الْقِيَامُ فَلْيُصَلِّ قَائِماً وَ إِلَّا فَلْيَقْعُدْ ثُمَّ يُصَلِّي.

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْن‌ عُثْمَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ أَنَّهُ سُئِلَ عَنِ الصَّلَاةِ فِي السَّفِينَةِ فَقَالَ يَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ فَإِذَا دَارَتْ فَاسْتَطَاعَ أَنْ يَتَوَجَّهَ إِلَى الْقِبْلَةِ فَلْيَفْعَلْ وَ إِلَّا فَلْيُصَلِّ حَيْثُ تَوَجَّهَتْ بِهِ قَالَ فَإِنْ أَمْكَنَهُ الْقِيَامُ فَلْيُصَلِّ قَائِماً وَ إِلَّا فَلْيَقْعُدْ ثُمَّ لْيُصَلِّ.

در این روایت فرموده است شخص اگر نسبت به غیر تکبیرة الاحرام قدرت بر استقبال نداشته باشد مانعی ندارد و لازم نیست رعایت استقبال قبله کند. اما در خصوص تکبرة الاحرام رعایت قبله لازم است. آیا می توان حکم را به تکبیرة الاحرام نیز سرایت داد و گفت در وقت عجز از استقبال در تکبیره نیز رعایت قبله ساقط است؟

هر چند ممکن است گفته شود متفاهم عرفی از روايت سرایت حکم به تکبیرة الاحرام است اما نمی توان به طور جزمی چنین حکمی کرد زیرا احتمال دارد تکبیرة الاحرام خصوصیتی داشته باشد. همان طور که در نماز شخصی که قادر بر قیام نیست در صورت توان باید در حال تکبیرة الاحرام قیام را رعایت کند. در استقبال قبله هم ممکن است گفته شود، تکبیرة الاحرام با مابقی اجزا فرق دارد.