درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: شرطیت استقبال در مورد 4 و 5

0.0.1- مورد چهارم؛ قضای اجزای منسیه

در جایی که مکلف سجده یا تشهد(بنابر بعضی اقوال) را فراموش کرده باشد و بعد از گذشت از محل آن متذکر شود در این صورت باید بعد از نماز آنها را قضا کند. تعبیر به قضا نیز از این باب است که این عمل در محل مناسب خودش انجام نشده است.

آیا در اتیان اجزای منسیه، استقبال قبله شرط است؟

مرحوم سید قائل به شرطیت استقبال شده اند. این حکم مرحوم سید مورد اختلاف نیست.

دلیل شرطیت استقبال قبله در قضای اجزای منسیه

که دلیلی که دلالت می کند بر وجوب قضای تشهد یا سجده منسیه ظاهرش این است که مکلف باید همان عمل فوت شده را انجام دهد. معنای این مساله این است که این عمل باید تمام خصوصیات عمل فوت شده را داشته باشد. به عبارت دیگر دلیل وجوب قضا می گوید خودِ آن عمل منسیه را با اجزا و شرایطش بعد از نماز اتیان کن.

در باب 26 از ابواب خلل واقعه در صلاة، روایاتی که دلالت بر وجوب تشهد یا سجده منسیه می کند آمده است. مهم ترین روایت موثقه عمار یعنی حدیث 4 است.

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ عَمْرِو بْنِ سَعِيدٍ عَنْ مُصَدِّقٍ عَنْ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام فِي حَدِيثٍ‌ عَنِ الرَّجُلِ يَنْسَى‌ سَجْدَةً فَذَكَرَهَا بَعْدَ مَا قَامَ وَ رَكَعَ قَالَ يَمْضِي فِي صَلَاتِهِ وَ لَا يَسْجُدُ حَتَّى يُسَلِّمَ فَإِذَا سَلَّمَ سَجَدَ مِثْلَ مَا فَاتَهُ قُلْتُ وَ إِنْ لَمْ يَذْكُرْ إِلَّا بَعْدَ ذَلِكَ قَالَ يَقْضِي مَا فَاتَهُ إِذَا ذَكَرَهُ.

در این روایت فرموده است فَإِذَا سَلَّمَ سَجَدَ مِثْلَ مَا فَاتَهُ و مفاد آن این است که مکلف باید بعد از نفس عملی که قضا شده را بجا بیاورد.

0.0.2- مورد پنجم؛ سجده سهو

مرحوم سید فتوا به لزوم رعایت استقبال در سجده سهو داده اند. اما عده ی زیادی از معلقین عروه فرموده اند رعایت استقبال در سجده سهو از باب احتیاط است. بعضی از محشین نیز مانند مرحوم امام و آل یاسین فرموده اند رعایت استقبال لازم نیست و نهایتا احتیاط مستحبی دارد.

در میان متقدمین نیز این مساله اختلافی است. صاحب جواهر در ج12 ذیل شرایط سجده سهو برخی از اختلاف اقوال را بیان فرموده اند:

قال في إرشاد الجعفرية على ما حكي عنه في ذلك - مشيرا به إلى دعوى أنه يجب فيه ما يجب في سجود الصلاة - نظر ظاهر، و توقف في القواعد و التذكرة في وجوب الطهارة و الاستقبال، بل استقرب العدم في التحرير في الطهارة، بل عن الجواهر ذلك فيهما معا، بل لعله ظاهر المصنف و جميع من ترك التعرض لهما و للستر و نحوه في مقام البيان، خصوصا مع نصه على التشهد و نحوه، لكن في الألفية و المقاصد و عن الهلالية و الدرة التصريح بأن الطهارة و الستر و الاستقبال شرط، و عن نهاية الأحكام «أن الأقرب وجوب الطهارة و الاستقبال» و عن السرائر اشتراط الطهارة.[1]

مرحوم سید در اینجا فتوا به شرطیت استقبال داده اند اما در بحث خلل مساله 7 ذیل مباحث مربوط به سجده سهو، در وجوب استقبال در سجده سهو اشکال کرده اند:

كما أنّ‌ الأحوط مراعاة جميع ما يعتبر في سجود الصلاة فيه من الطهارة من الحدث و الخبث و الستر و الاستقبال و غيرها من الشرائط و الموانع التي للصلاة كالكلام و الضحك في الأثناء و غيرهما، فضلاً عمّا يجب في خصوص السجود من الطمأنينة و وضع سائر المساجد و وضع الجبهة على ما يصحّ‌ السجود عليه و الانتصاب مطمئناً بينهما، و إن كان في وجوب ما عدا ما يتوقّف عليه اسم السجود و تعدّده نظر

0.0.2.0.1- دلیل بر عدم شرطیت استقبال در سجده سهو:

سجده سهو عملی مستقل از نماز است. لذا شرایط معتبر در سجده نمازی در سجده سهو جاری نمی شود. در بعضی از روایات تعبیر شده این دو سجده مرغمتان هستند و موجب رغم انف شیطان می شود. یعنی عمل مستقلی است که ربطی به نماز ندارد. لذا در صورتی می توان قائل به لزوم استقبال شد که دلیل معتبری برآن داشته باشیم و چنین دلیلی مفقود است و مقتضای اصل عدم اشتراط استقبال است.

0.0.2.0.2- ادله ی شرطیت استقبال در سجده سهو:

دلیل اول: صاحب جواهر

و المنشأ ما عرفت أيضا من الاحتياط في العبادة المقتضي للاقتصار على المتيقن أو المنساق إلى الذهن[2]

مقتضای احتیاط در عبادت این است که عمل را به نحوی انجام بدهد که متیقن از صحت است. بلکه در بعضی موارد ممکن است گفته شود منساق الی الذهن از امر به شیء، کیفیت خاصی از آن شیء است. در این حالت مکلف باید آنچه منساق الی الذهن است را انجام دهد. دلیلی کسانی که قائل به لزوم استقبال الی القبله در سجده سهو شده اند همین مطلب است. توضیح آنکه:

در اینجا گفته می شود شارع امر به سجده سهو کرده است. در میان کیفیات انجام سجده سهو، اتیان سجده الی القبله متیقن است یا منساق الی الذهن از امر همین است. در باب عبادات مکلف باید عمل را به نحوی انجام بدهد که متیقن یا منساق الی الذهن باشد.

اشکال:

در مراجعه به دلیل برائت فرقی بین عبادات و غیر عبادات نیست. هر جا در شرطیت شئی در نماز شک کردیم می توان به دلیل برائت تمسک کرد و نیاز به احتیاط نیست. لذا اصل این قاعده که عبادیت عمل مستلزم احتیاط است و شخص باید از باب احتیاط به متیقن عمل کند، قابل قبول نیست.

کبرای دیگری که ایشان بیان کردند این است که اگر امر ظهور در اتیان عمل به کیفیت خاصی داشته باشد، آن کیفیت خاص لازم الاتباع است، این قاعده تمام است و اختصاص به عبادات هم ندارد. اما اشکالی که در اینجا مطرح است این است که از حیث صغروی این قاعده در محل بحث قابل تطبیق نیست. زیرا هر چند شارع امر به سجده سهو کرده است اما منساق الی الذهن از این امر، اتیان سجود به سمت قبله نیست. زیرا سجده سهو عملی مجزا از نماز است[3] و نفس امر به سجده سهو دلالت بر این ندارد که باید روبه قبله باشد.

دلیل دوم؛ صاحب جواهر

خصوصا و هما مكملتان و جابرتان للصلاة التي يشترط فيها ذلك

سجده سهو در حقیقت مکمل نماز مکلف است. مقتضای مکملیت و متممیت سجده سهو این است که شرایطی که برای اصل نماز وجود دارد در متمم و مکمل نیز باید رعایت شود.

اشکال:

متمم بودن سجده سهو با روایاتی که در مورد سجده سهو وارد شده است سازگاری ندارد. مستفاد از روایات این است که سجده سهو عمل مستقلی است و برای ارغام انف شیطان جعل شده است و دلیلی بر مکملیت وجود ندارد.

آقای داماد فرموده است ولو از نظر صغروی مکملیت و متممیت سجده سهو را بپذیریم ولی اینکه در این مکمل باید همه شرایط نماز رعایت شود دلیلی بر آن نداریم.

صاحب جواهر نیز بعد از بیان این دو وجه به بیان ادله قائلین به عدم رعایت استقبال پرداخته اند و در نهایت همین نظر را پذیرفته اند:

و أما منشأ عدم الوجوب فالأصل و إطلاق الأدلة أو عدم انصراف مفيد للشرطية، خصوصا مع ملاحظة ما ورد[4] من الأمر بفعلهما متى ذكر إذا نسيهما، و ملاحظة أنهما ليستا بصلاة و لا جزءا منها، و إنما هما كالعقوبة أو للرغم لأنف الشيطان و لعل ذلك هو الأقوى في النظر.[5]

دلیل سوم؛ روایت زید بن علی

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَبِي الْجَوْزَاءِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُلْوَانَ عَنْ عَمْرِو بْنِ خَالِدٍ عَنْ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ: صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ ص الظُّهْرَ خَمْسَ رَكَعَاتٍ ثُمَّ انْفَتَلَ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ الْقَوْمِ يَا رَسُولَ اللَّهِ- هَلْ زِيدَ فِي الصَّلَاةِ شَيْ‌ءٌ قَالَ وَ مَا ذَاكَ قَالَ صَلَّيْتَ‌ بِنَا خَمْسَ‌ رَكَعَاتٍ‌ قَالَ فَاسْتَقْبَلَ الْقِبْلَةَ وَ كَبَّرَ وَ هُوَ جَالِسٌ ثُمَّ سَجَدَ سَجْدَتَيْنِ لَيْسَ فِيهِمَا قِرَاءَةٌ وَ لَا رُكُوعٌ ثُمَّ سَلَّمَ وَ كَانَ يَقُولُ هُمَا الْمُرْغِمَتَان

این روایت متضمن این مطلب است که پیامبر صلوات الله علیه و آله سجده سهو را رو به قبله انجام داده اند و این حاکی از شرطیت استقبال است.

اشکال: آقای خویی

لكنّها مضافاً إلى ضعف سندها و إلى اشتمالها على ما لا يعوّل به معظم الشيعة من تجويز السهو على النبي (صلى اللّه عليه و آله) قاصرة الدلالة على المطلوب فإنّها حكاية فعل لا لسان له كي يدل على الوجوب، بل غايته الرجحان، و لا إشكال في رجحان الاستقبال في هاتين السجدتين، و إن كان الاحتياط مما لا ينبغي تركه.[6]

این روایت ضعیف السند است. از جهت مضمون نیز متضمن نسبت دادن سهو به پیامبر صلوات الله علیه و آله است و این قابل التزام نیست. از جهت دلالت نیز دال بر مدعا نیست. زیرا فعل لسان ندارد و نهایتا از آن استحباب فهمیده شود.