درس خارج فقه استاد حسین شوپایی

موضوع: کیفیت استقبال در نماز

استاد:

به نظر می رسد حتی بنابر مبنای آقای خویی نیز تمسک به اطلاق مقامی وجه دارد. زیرا بر اساس این مبنا که مکلف در حال اختیار می تواند نماز را تا 26 درجه با انحراف بخواند اگر مکلف به نقطه اصلی قبله رو نمايد سر انگشتان پای او بیش از 26 درجه از قبله انحراف ندارد ولی بنابر اين مبنا چرا فرض می کنيد مکلف رو به نقطه اصلی قبله ايستاده است چون در مقام عمل ممکن است مکلف نمازش را با 10 درجه يا 15 درجه يا 20 درجه انحراف از قبله بخواند که در این صورت انحراف انگشتان پای شخص از قبله بیش از 26 درجه است و در نتیجه منحرف از قبله بيشتر از حد مجاز می باشد. لذا در صورتی که رعایت استقبال در انگشتان شرط باشد لازم است که از طرف شارع بیان شود.

ب. آقای خویی فرموده بودند با توجه به اینکه انحراف رئوس الاصابع از قبله شیوع دارد، در صورتی که رعایت استقبال لازم باشد باید در روایات بیان می شد.

اشکال این است که چنین روایاتی وجود دارد. روایاتی که بیان می کند انگشتان باید رو به قبله باشد.

روایت اول؛ صحیحه حماد

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى أَنَّهُ قَالَ: قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام يَوْماً تُحْسِنُ‌ أَنْ‌ تُصَلِّيَ‌ يَا حَمَّادُ قَالَ قُلْتُ يَا سَيِّدِي أَنَا أَحْفَظُ كِتَابَ حَرِيزٍ فِي الصَّلَاة... وَ قَرَّبَ بَيْنَ قَدَمَيْهِ حَتَّى كَانَ بَيْنَهُمَا ثَلَاثَةُ أَصَابِعَ مُفَرَّجَاتٍ وَ اسْتَقْبَلَ بِأَصَابِعِ رِجْلَيْهِ جَمِيعاً لَمْ يُحَرِّفْهُمَا عَنِ الْقِبْلَةِ بِخُشُوعٍ وَ اسْتِكَانَةٍ فَقَالَ اللَّهُ أَكْبَرُ ثُمَّ قَرَأَ الْحَمْدَ بِتَرْتِيل...

همان طور که در بقیه شروط و اجزا به صحیحه حماد تمسک می کنیم (الا در جایی که دلیل بر استحباب داشته باشیم) در این مساله نیز باید به این روایت تمسک کرد لذا صاحب کشف اللثام در کیفیت استقبال در قبله ‌به روایت حماد استشهاد نموده و فرموده اند اصابع نیز باید به سمت قبله باشد.

روایت دوم؛ جامع بزنطی

روایت دیگر روایتی است که در بحار از جامع بزنطی ذکر شده است:

وَجَدْتُ بِخَطِّ الشَّيْخِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْجُبَعِيِّ رَحِمَهُ اللَّهُ نَقْلًا مِنْ جَامِعِ الْبَزَنْطِيِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا قُمْتَ‌ فِي‌ صَلَاتِكَ‌ فَاخْشَعْ‌ فِيهَا وَ لَا تُحَدِّثْ نَفْسَكَ إِنْ قَدَرْتَ عَلَى ذَلِكَ وَ اخْضَعْ بِرَقَبَتِكَ وَ لَا تَلْتَفِتْ فِيهَا وَ لَا يَجُزْ طَرْفُكَ مَوْضِعَ سُجُودِكَ وَ صُفَّ قَدَمَيْكَ وَ أَثْبِتْهُمَا وَ أَرْخِ يَدَيْكَ وَ لَا تُكَفِّرْ وَ لَا تَوَرَّكْ.

اشکال؛ صاحب جواهر

انما البحث في اعتبار ذلك شرطا بعد فرض صدق الاستقبال بالمجموع الذي لا ينافيه شيء مما سمعته من كشف اللثام، و قول حماد كان في بيان الصلاة الكاملة بالاشتمال على أكثر المندوبات كما لا يخفى على من لاحظه،...[1]

مقداری که به لحاظ عرفی لازم است در استقبال ما ملتزم می شویم اما بیش از این لازم نیست. به روایت حماد نیز نمی توان تمسک کرد زیرا این روایت در مقام بیان نماز کامل است نه اینکه در مقام بیان واجبات نماز باشد. اکثر مواردی نیز که ذکر شده است از امور مندوبه است و همین قرینه بر واجب نبودن رعایت استقبال انگشتان است.

استاد:

ولو در این صحیحه امام علیه السلام نماز کامل را بیان کرده اند و فقط اقتصار به واجبات نکرده اند. اما اینکه امام علیه السلام در مقام تعلیم به حماد فرموده اند نماز را اینگونه بخوان ظاهرش این است آنچه ذکر می شود دخالت در صحت صلاة دارد مگر جایی که علم به مندوب بودن آن داریم. لذا این اشکال وارد نیست. البته به نظر ما استدلال به این صحیحه در مقام صحیح نیست زیرا در همین فقره مربوط به کیفیت استقبال خصوصیاتی که ذکر شده است خصوصیات مندوبه است و این نشان می دهد این امور مربوط به واجبات در نماز نیست. در این روایت فرموده است:

فَأَرْسَلَ يَدَيْهِ جَمِيعاً عَلَى فَخِذَيْهِ قَدْ ضَمَّ أَصَابِعَهُ وَ قَرَّبَ بَيْنَ قَدَمَيْهِ حَتَّى كَانَ بَيْنَهُمَا ثَلَاثَةُ أَصَابِعَ مُفَرَّجَاتٍ وَ اسْتَقْبَلَ بِأَصَابِعِ رِجْلَيْهِ جَمِيعاً[2] - لَمْ يُحَرِّفْهُمَا عَنِ الْقِبْلَةِ بِخُشُوعٍ وَ اسْتِكَانَة

معلوم است که خصوصیات مذکور در روایات خصوصیت لزومیه نیست و از آداب نماز است مثل اینکه انگشتان بسته باشد یا بین پاها سه انگشت فاصله باشد و امثالهم. هم چنین حضرت علیه السلام بعد از اینکه فرموده اند انگشتان رو به قبله باشد فرموده اند بخاطر خشوع و استکانه آنها را از قبله منحرف نکند و این بیان نیز دال بر استحبابی بودن این مساله است.

روایت بزنطی نیز قابل استناد نیست. زیرا سند آن ضعیف است.

در نتیجه روایت دال بر لزوم استقبال اصابع نداریم و تمسک به اطلاق مقامی تمام است.پس دلیلی بر لزوم رعایت استقبال در انگشتان پا وجود ندارد.

0.0.1- بررسی حالت دوم؛

مرحوم سید فرموده اند:

الف. در جایی که شخص دو زانو نشسته باشد:

در نماز نشسته باید صورت و مقادیم بدن (صدر و بطن و امثالهم) رو به قبله باشد و علاوه بر اینها سر زانوها نیز باید رو به قبله باشد.

ب. در جایی که روی پاها شبیه حالت تخلی بنشیند:

دراین صورت باید پاهایش رو به قبله بنشیند.

آقای حکیم به مرحوم سید اشکال کرده و فرموده اند:

بل الظاهر عدم توقف الاستقبال على ذلك، و ليس الرجلان إلا كاليدين، و كذا الركبتان في استقبال الجالس، و القيام و الجلوس لا يختلفان في هذه الجهة و لا في غيرها، و لا فرق بين أن يكون الجلوس على الرجلين و على الأرض[3]

لازم نیست راس دو زانو به سمت قبله باشد. همان طور که در نماز ایستاده استقبال به این است که مقادیم رو به قبله باشد در نماز نشسته نیز همینطور است. باید صورت و صدرش سمت قبله باشد و مهم نیست پاهایش به کدام سمت باشد. در نماز نشسته هر طور شخص بنشیند صحیح است فقط کافی است که جلوس بر آن صدق کند. لذا ممکن است شخص چهارزانو نماز خود را بخواند که در این صورت سرزانوها به سمت قبله نیست ، بلکه همانطور که مرحوم آقای خويی فرموده اند سر زانوها نزديک مشرق و مغرب است .

0.0.2- بررسی حالت سوم؛

در این حالت مرحوم سید فرموده اند:

و إن صلّى مضطجعاً يجب أن يكون كهيئة المدفون

در این صورت مانند حالتی که میت را دفن می کنند باید رو به قبله باشد. یعنی روی بدنش به سمت قبله باشد.

پیش تر نیز بیان شد که نوع اعلام کلام سید را قبول داشته و صرفا تعلیقه توضیحی دارند. زیرا شخص گاهی روی پهلوی راست نماز می خواند و گاهی قادر بر اتیان روی پهلوی راست نیست و به پهلوی چپ نماز می خواند و در این صورت خلاف شخص مدفون می شود.

0.0.3- بررسی حالت چهارم؛ نماز به پشت

در این قسمت نیز فرمایش مرحوم سید مورد قبول اعلام است و اشکالی به آن وارد نیست.