موضوع: شرح حکمت‌های نهج‌البلاغه/ شرح حکمت چهاردهم /نقش فامیل‌ها و بستگان نزدیک در شکوفایی استعدادهای نسل جوان، جلسه دوم (بیان مطالبی درباره‌ی ماه مبارک رمضان)

وَقَالَ×:‌ «مَنْ‌ ضَيَّعَهُ‌ الْأَقْرَبُ‌ أُتِيحَ‌ لَهُ‌ الْأَبْعَدُ»[1] .

امیرمؤمنان علی× فرمود: کسی‌که نزدیکانش او را واگذارند، بیگانه او را پذیرا خواهد شد.

آن‌گونه که بارها هم گفتیم، نهج‌البلاغه علاوه بر این‌که یک کتاب معرفتی است، یک تجربه‌ی حکومتی مولا علی× هم هست؛ چراکه عمده‌ی این بیانات در دوران حکومت مولا× صادر شده است.

حضرت در نهج‌البلاغه به بیان زوایای جامعه‌ی سالم دینی و اسلامی پرداخته و آن‌ها را بیان می‌کند. لذا هرکدام از این حکمت‌ها در حقیقت یک زاویه و یک ضلع از زوایای جامعه‌ی سالمِ دینی را برای ما بیان می‌کنند.

حضرت در این حکمت فرمودند:

«مَنْ‌ ضَيَّعَهُ‌ الْأَقْرَبُ‌ »؛ هر کسی‌که فامیل‌ها، اقرباء و بستگانش او را ضایع کنند؛ یعنی او را حمایت و کمک نکنند و نقش خودشان را نسبت به فامیلشان اعم از دور یا نزدیک ایفا نکنند و رهایش کنند؛ «أُتِيحَ‌ لَهُ‌ الْأَبْعَدُ»؛ بیگانگان (آن‌هایی که با او فامیل نیستند) برای او پهلو باز می‌کنند و به کمک او می‌آیند؛ یعنی بیگانگان پذیرای او می‌شوند و کمک و حمایت به او را آغاز می‌کنند.

این جمله حضرت، به دو گونه می‌توان معنا کرد:

معنای اول: جنبه‌ی ایجابی و معنای مثبت

این‌که اگر نزدیکان و فامیل کسی را رها کنند، بیگانگان و کسانی‌که نسبت به او دور هستند به‌سراغ او می‌آیند. به تعبیری دیگر، اگر کسی، نزدیکانش او را کمک نکردند، خدا برای او بستری ایجاد می‌کند تا آن‌هایی که از او دور هستند و ارتباط فامیلی با او ندارند (از نژاد و قوم و بستگان او نیستند)، می‌آیند و یار و یاور او می‌شوند. مثال واضحی که دراین‌باره می‌شود بیان کرد، پیامبر گرامی اسلام| است، ایشان با دعوتی که از نزدیکان خود (قریش) انجام دادند، آن‌ها وی را رها کرده و کمکش نکردند؛ اما خداوند متعال زمینه‌ای فراهم کرد که افرادی همچون سلمان فارسی برای کمک به پیامبر| بیاید. این معنا، جنبه‌ی ایجابی و معنای مثبت این حکمت است.

امیرمؤمنان× با این‌جهت می‌خواهد بفرماید که خدا انسان را رها نمی‌کند. اگر نزدیکان و فامیل‌های انسان او را رها کنند، خداوند از راه دور، حامی و یاور برای او می‌رساند.

معنای دوم: جنبه‌ی سلبی و معنای منفی

این سخن مولا× می‌تواند معنای دومی هم داشته باشد، و آن معنای سلبی است. با این معنا، در حقیقت امیرمؤمنان× می‌خواهد خطری را از خطرهای پیش روی جامعه را به ما گوشزد کند. می‌خواهد به ما یادآور شود که اگر بستگان و فامیل‌ها نقش خود را ایفا نکنند، این کار سبب می‌شود تا بیگانگان و آن‌هایی که خیرخواه انسان نیستند، زمینه را برای فرد فراهم کنند.

به‌عنوان‌مثال، جوانی قصد انجام کاری دارد، اگر بستگانش او را یاری نکنند، این کار سبب می‌شود که بیگانگان از او حمایت کنند و با این کار، او دیگر نیروی خودی نخواهد بود، بلکه نیروی بیگانه خواهد بود. به‌اصطلاح امروزی‌ها، با این کار زمینه‌ی فرار مغزها فراهم می‌شود.

استاد: هر دو معنا می‌تواند در کلام مولا× باشد؛ اگرچه بعضی از شارحان به این معنای دوم اشاره کرده‌اند.

ماه رمضان ماه فرصت‌ها و نسیم‌های معنوی

ماه رمضان ماه فرصت‌ها و نسیم‌های معنوی است.

پیامبر گرامی اسلام دراین‌باره می‌فرمایند: «إِنَ‌ لِرَبِّكُمْ‌ فِي‌ أَيَّامِ‌ دَهْرِكُمْ‌ نَفَحَاتٍ أَلَا فَتَعَرَّضُوا لَهَا»[2] .

حضرت فرمود: همانا از سوى پروردگار شما در طول عمرتان نسیم‌هایی می‌وزد، پس خود را در معرض آن‌ها قرار دهيد.

مقام معظم رهبری نیز دراین‌باره می‌فرمایند: «اگر بخواهیم در یک جمله ماه رمضان را تعریف کنیم، باید عرض کنیم ماه فرصت‌ها. فرصت‌های فراوانی در این ماه در برابر من و شماست. اگر از این فرصت‌ها بتوانیم درست استفاده کنیم، یک ذخیره‌ی عظیم و بسیار ارزشمندی در اختیار ما خواهد بود.»[3] .

لذا يقول إمامنا الخامنئي دام ظله: «إن أردنا تعريف شهر رمضان بعبارة واحدة، لقلنا: إنه شهر الفرص، إذ تتوافر بكثرة أمامنا».

چرا ماه فرصت‌ها؟

پیامبر گرامی اسلام| دراین‌باره می‌فرمایند: «إِذَا دَخَلَ‌ شَهْرُ رَمَضَانَ‌ فُتِّحَتْ‌ أَبْوَابُ الرَّحْمَةِ وَغُلِّقَتْ أَبْوَابُ جَهَنَّمَ وَسُلْسِلَتِ الشَّيَاطِينُ»[4] .

حضرت فرمود: چون ماه رمضان وارد شود، درهاى رحمت گشوده، و درهاى دوزخ، بسته شوند و شياطين به بند كشيده شوند.

در روایت دیگر از امام صادق× این‌گونه نقل‌شده که حضرت فرمود: «إِنَ‌ أَبْوَابَ‌ السَّمَاءِ تُفَتَّحُ‌ فِي‌ رَمَضَانَ‌ وَتُصَفَّدُ الشَّيَاطِينُ وَتُقْبَلُ أَعْمَالُ الْمُؤْمِنِينَ نِعْمَ الشَّهْرُ رَمَضَانُ»[5] .

امام× فرمود: در [ماه] رمضان، درهاى آسمان گشوده می‌شوند، شياطين به بند كشيده می‌شوند و اعمال مؤمنان پذيرفته می‌شود. رمضان، خوب ماهى است!

متن خطبه شعبانیه:

روي الشيخ الصدوق في كتابيه الأمالي والعيون بسند صحيح لا ريب في صحتهِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا، عَنْ أَبِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ، عَنْ أَبِيهِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ أَبِيهِ الْبَاقِرِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ أَبِيهِ زَيْنِ الْعَابِدِينَ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ أَبِيهِ سَيِّدِ الشُّهَدَاءِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ، عَنْ أَبِيهِ سَيِّدِ الْوَصِيِّينَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ^ قَالَ: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ| خَطَبَنَا ذَاتَ يَوْمٍ، فَقَالَ: أَيُّهَا النَّاسُ! إِنَّهُ قَدْ أَقْبَلَ إِلَيْكُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَةِ شَهْرٌ هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَأَيَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَيَّامِ وَلَيَالِيهِ أَفْضَلُ اللَّيَالِي وَسَاعَاتُهُ أَفْضَلُ السَّاعَاتِ هُوَ شَهْرٌ دُعِيتُمْ فِيهِ إِلَى ضِيَافَةِ اللَّهِ وَجُعِلْتُمْ فِيهِ مِنْ أَهْلِ كَرَامَةِ اللَّهِ أَنْفَاسُكُمْ فِيهِ تَسْبِيحٌ وَنَوْمُكُمْ فِيهِ عِبَادَةٌ وَعَمَلُكُمْ فِيهِ مَقْبُولٌ وَدُعَاؤُكُمْ فِيهِ مُسْتَجَابٌ فَاسْأَلُوا اللَّهَ رَبَّكُمْ بِنِيَّاتٍ صَادِقَةٍ وَقُلُوبٍ طَاهِرَةٍ أَنْ يُوَفِّقَكُمْ لِصِيَامِهِ وَتِلَاوَةِ كِتَابِهِ فَإِنَّ الشَّقِيَّ مَنْ حُرِمَ غُفْرَانَ اللَّهِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْعَظِيمِ ...

أَيُّهَا النَّاسُ‌ إِنَ‌ أَبْوَابَ‌ الْجِنَانِ‌ فِي‌ هَذَا الشَّهْرِ مُفَتَّحَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُغَلِّقَهَا عَلَيْكُمْ وَأَبْوَابَ النِّيرَانِ مُغَلَّقَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُفَتِّحَهَا عَلَيْكُمْ وَالشَّيَاطِينَ مَغْلُولَةٌ فَاسْأَلُوا رَبَّكُمْ أَنْ لَا يُسَلِّطَهَا عَلَيْكُمْ.

قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ×: فَقُمْتُ، فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ! مَا أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ؟ فَقَالَ: يَا أَبَا الْحَسَنِ! أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ عَزَّ وَجَل ...»[6] .‌

امام رضا× به نقل از پدرانش^ از امام على× این‌گونه نقل می‌کند: روزى، پيامبر خدا| براى ما خطبه خواند و فرمود: «اى مردم! همانا ماه خدا، همراه بابرکت و رحمت و آمرزش، به شما روى آورده است؛ ماهى كه نزد خدا برترينِ ماه‌هاست و روزهايش برترينِ روزها، شب‌هایش برترينِ شب‌ها و ساعاتش برترينِ ساعات است. ماهى است كه در آن به ميهمانى خدا دعوت‌شده‌اید و از شايستگانِ كرامت الهى قرار داده‌شده‌اید. نَفَس‌هایتان در آن، تسبيح است، خوابتان در آن، عبادت، عملتان در آن، پذيرفته و دعايتان در آن، مورد اجابت است. پس با نیّت‌های راست و دل‌های پاك، از پروردگارتان بخواهيد تا براى روزه‌داری آن و تلاوت كتاب خويش، توفيقتان دهد؛ چراکه بدبخت، كسى است كه در اين ماه بزرگ، از آمرزش الهى محروم بماند ...

در ادامه فرمود: اى مردم! در اين ماه، درهاى بهشت، بازند. پس از پروردگارتان بخواهيد كه آن‌ها را بر شما نبندد؛ و درهاى دوزخ، بسته‌اند. پس از پروردگارتان بخواهيد كه آن‌ها را بر شما نگشايد؛ و شیطان‌ها در بندند. پس از پروردگارتان بخواهيد كه آن‌ها را بر شما مسلط نسازد».

امیرمؤمنان علی× می‌فرماید: من برخاستم و گفتم: اى پيامبر خدا! برترينِ كارها در اين ماه چيست؟ پیامبر| فرمود: «اى ابوالحسن! برترينِ كارها در اين ماه، پرهيز از حرام‌های الهى است».

نمونه‌هایی از فرصت‌ها

با توجه به کلام و سخن رسول خدا در این خطبه می‌توان فرصت‌هایی را برای ماه مبارک رمضان برشمرد ازجمله:

    1. فرصت عبادت و بندگی:

حضرت فرمود: «نَوْمُكُمْ‌ فِيهِ‌ عِبَادَةٌ»؛ خواب انسان در ماه مبارک رمضان عبادت است

    2. فرصت میهمانی خداوند:

حضرت فرمود: «هُوَ شَهْرٌ دُعِيتُمْ فِيهِ إِلَى ضِيَافَةِ اللَّهِ»؛ ماه مبارک رمضان، ماهى است كه در آن به ميهمانى خدا دعوت‌شده‌اید.

سؤال: چه کسانی در این ماه به میهمانی خداوند دعوت‌شده‌اند؟

جواب: یکی گروه از میهمان‌های خداوند اهل بندگی و طاعت هستند.

در حدیث قدسی این‌گونه آمده است:

رَوَى الْحَسَنُ بْنُ أَبِي الْحَسَنِ الدَّيْلَمِيُّ فِي كِتَابِهِ عَنْ وَهْبِ بْنِ منية [مُنَبِّهٍ‌] وَقَالَ سُبْحَانَهُ:‌ «أَهْلُ طَاعَتِي فِي ضِيَافَتِي وَأَهْلُ‌ شُكْرِي‌ فِي‌ زِيَادَتِي‌- وَأَهْلُ ذِكْرِي فِي نِعْمَتِي وَأَهْلُ مَعْصِيَتِي أُويِسُهُمْ مِنْ رَحْمَتِي إِنْ تَابُوا فَأَنَا حَبِيبُهُمْ وَإِنْ دَعَوْا فَأَنَا مُجِيبُهُمْ وَإِنْ مَرِضُوا فَأَنَا طَبِيبُهُمْ أُدَاوِيهِمْ بِالْمِحَنِ وَالْمَصَائِبِ وَلَأُطَهِّرُهُمْ مِنَ الذُّنُوبِ وَالْمَعَايِبِ»[7] .

خداوند عزوجل می‌فرماید: «آنان كه اهل طاعت من هستند، در ميهمانى من بسر مى‌برند و آنان كه شكر مرا به‌جای مى‌آورند، نعمتشان افزون است، و آنان كه اهل ذكر من مى‌باشند در نعمت من بسر مى‌برند و آنان كه معصيت مرا مرتكب مى‌شوند، آنان را از رحمتم مأيوسشان مى‌نمايم؛ (اما) اگر توبه كنند و بازگردند، من دوستشان خواهم بود و اگر دعا كنند، اجابتشان مى‌نمايم، اگر مريض شوند، خود طبيبشان مى‌شوم و با سختی‌ها و مصائب، درمانشان مى‌نمايم و از گناهان و عیب‌ها پاكشان مى‌سازم».

البته میان اهل طاعت و اهل ولایت تفاوتی است که در بیان امیرمؤمنان علی× آمده است.

حضرت می‌فرماید: «زُرْ فِي‌ اللَّهِ‌ أَهْلَ‌ طَاعَتِهِ‌، وَخُذِ الْهِدَايَةَ مِنْ أَهْلِ وَلَايَتِهِ»[8] .

فرمود: براى خدا به ديدن اهل طاعت او برو و هدايت را از اهل ولايت او بگير.

    3. فرصت ترک گناه:

رسول مکرم اسلام| دراین‌باره می‌فرماید: «إِنَ‌ الشَّيْطَانَ‌ لَيَجْرِي‌ مِنِ‌ ابْنِ‌ آدَمَ‌ مَجْرَى الدَّمِ فَضَيِّقُوا مَجَارِيَهُ بِالْجُوعِ وَالْعَطَشِ»[9] .

حضرت فرمود: شيطان در انسان، همچون جريان خون، جارى می‌شود. پس با گرسنگى و عطش، گذرگاه‌های او را تنگ كنيد.

    4. فرصت تقرب یافتن به‌سوی خداوند با تحول روحی و باطنی در ماه مبارک رمضان.

معنویت و نورانیت امام خمینی+ در ماه رمضان

مرحوم امام+ در ماه مبارک رمضان برای ایجاد تحول باطنی ملاقات‌های خود با مردم را تعطیل می‌کردند. مقام معظم رهبری (دام ظلّه) دراین‌باره می‌فرمایند:

«معمولاً امام در ماه رمضان، دیدار نداشتند. البته ما گاهی بین ماه رمضان می‌رفتیم و با ایشان ملاقات می‌کردیم - افطاری، یا به دلیل دیگری پهلوی ایشان بودیم؛ یک بار یا دو بار - اما غالباً مردم ایشان را نمی‌دیدند؛ ما هم کمتر از معمول می‌دیدم. بعد از ماه رمضان که انسان ایشان را می‌دید، در یک دیدار و ملاقاتی که با مردم حرف می‌زدند، آدم به‌طور محسوس می‌فهمید که ایشان در این یک ماه، نورانی‌تر شده‌اند آدم، این را حس می‌کرد. پیرمرد هشتادوچندساله - نزدیک نودساله - این یک ماهه حرکت می‌کرد و پیش می‌رفت! همیشه در حال حرکت بودند؛ امّا ماه رمضان، بیشتر و جدّی‌تر! چون میدان، میدان مناسب‌تری است»[10] .

    5. فرصت اصلاح اخلاق اجتماعی.

    6. فرصت مواسات و رسیدگی به فقیران و محتاجان جامعه.

هشام بن حکم از امام صادق× درباره علت و فلسفه‌ی روزه سؤال کرد، امام× در جواب وی این‌گونه فرمود: «إِنَّمَا فَرَضَ‌ الصِّيَامَ‌، لِيُسَوِّيَ‌ بَيْنَ الْغَنِيِّ وَالْفَقِيرِ»[11] .

فرمود: خداوند روزه را واجب نموده تا بی‌نیاز و نیازمند يكسان گردند.

این موضوع (رسیدگی به فقیران و محتاجان جامعه) در صفات منتظرین امام زمان# نیز آمده است، آنجا که امام باقر× در بیان وظایف شیعیان در دوران غیبت فرمودند:

«لِيُعِنْ‌ قَوِيُّكُمْ‌ ضَعِيفَكُمْ ...‌»[12] ؛ توانمندان شما باید به ضعیفانتان کمک کنند ...