موضوع: شرح حکمت بیستم/اخلاق اجتماعی /چشم‌پوشی از لغزش‌های جوانمردان، جلسه سوم

وقَالَ×:‌ «أَقِيلُوا ذَوِي‌ الْمُرُوءَاتِ‌ عَثَرَاتِهِمْ فَمَا يَعْثُرُ مِنْهُمْ عَاثِرٌ إِلَّا و[يَدُهُ بِيَدِ اللَّهِ‌] يَدُ اللَّهِ بِيَدِهِ يَرْفَعُهُ»[1] .‌

و درود خدا بر او، فرمود: از لغزش جوانمردان درگذريد، زيرا جوانمردى نمی‌لغزد جز آن‌که دست خدا او را بلندمرتبه می‌سازد.

در مباحث گذشته درباره‌ی واژه‌ی مروءت مباحثی صورت گرفت و به این نتیجه رسیدیم که مروءت، اسمٌ جامعٌ للسائر الصفات؛ مروءت نامی جامع برای بسیاری از صفات و ویژگی‌های خوب و رفتارهای انسانی است.

مروءت یک وصف و یک خصوصیت نیست، بلکه نامی جامع است که شامل بسیاری از رفتارهای فردی و اجتماعی انسان می‌شود؛ یعنی این مروءت در خیلی از مسائل (چه در صفات اخلاقی، چه در مسائل اعتقادی، چه در رفتارهای اجتماعی و چه در رفتارهای فردی انسان بروز و ظهور پیدا می‌کند.

به تعبیری دیگر، همانند انسان که عنوانی جامع است و شامل افراد زیادی ازجمله، زید، بکر، تقی، نقی و ... می‌شود به‌گونه‌ای که همه‌ی این‌ها فرد این انسان هستند؛ مروءت نیز عنوان جامعی از شخصیت انسان است که آن جامع شخصیتی می‌تواند افراد گوناگونی داشته باشد، به‌گونه‌ای که گاهی از اوقات صداقت و راست‌گویی مروءت است، گاهی دوری از حرام مروءت است، گاهی دست افتاده را گرفتن مروءت است، گاهی خود را به خطر انداختن برای نجات دیگران مروءت است و ...؛ همه‌ی این‌ها مصادیقی از این مروءت و جوانمردی است.

از جهت دیگر مسئله‌ی مروءت در احادیث و روایات اسلامی به‌طور مکرر وارد شده است. شاید بشود انسان ده‌ها حدیث در باب مروءت و در باب بایدها و نبایدهای آن پیدا کند؛ یعنی چیزهایی که باید باشد تا مروءت بیاید و چیزهایی که نباید باشد تا انسان لفظ ذَوِي الْمُرُوءة بر او صدق کند.

در میان مباحث اسلامی و انسانی کمتر موضوعی دیده‌شده که به این اندازه درباره‌اش روایات آمده باشد؛ و در هر جایی هم یک و یا چند وصف را برای آن بیان نموده‌اند.

عمده این روایات هم از مولا علی× صادر شده است که اکثراً در نهج‌البلاغه و یا در غررالحکم آمده است. البته از سایر ائمه^ هم در این باب روایاتی وجود دارد.

در این بخش به نقل برخی از این روایات می‌پردازیم.

این روایات را در دو بخش کلی قرار داده و آن‌را عنوان‌گذاری کرده‌ایم:

بخش اول: بایدها و نبایدهای مروءت و مردانگی؛ یعنی آن دسته از ویژگی‌های بایسته مروءت و ذوی المروءة که باید باشد تا این صفت بر او صادق باشد.

بخش دوم: نبایدهای مروءت و مردانگی؛ یعنی آن دسته از ویژگی‌هایی که نباید باشد؛ یعنی آن دسته از ویژگی‌هایی که نباید باشد تا صدق کند که این فرد صاحب مروءت است.

به همین جهت در این جلسه به نمونه‌هایی از آن روایات اشاره می‌کنیم.

بایدها و نبایدهای مروءت و مردانگی

    1. مروءت، مفهوم مشترک میان همه‌ی اقوام و قبائل است. جوانمردی در ایران، در امریکا، در مشهد، در زاهدان و ... فرق نمی‌کند. جامعه‌ی شیعی و سنی ندارد، همه‌جا می‌تواند وجود داشته باشد.

قَالَ‌ رَسُولُ‌ اللَّهِ‌| لِرجُلٍ مِن ثَقيفٍ: «يا أخا ثَقيفٍ، ما المُروءةُ فيكُم؟ قالَ: يارسولَ اللّهِ، الإنصافُ وَالإصلاحُ. قالَ: وَكذلكَ هِي فينا»[2] .

پيامبر خدا| به مردى از قبيله ثقيف فرمود: اى مرد ثقفى! در ميان شما مردانگى به چيست؟ عرض كرد: اى رسول خدا! [در میان ما جوانمردی به دو چیز است:] به انصاف داشتن و اصلاح [رفتار منصفانه و اقدام برای اصلاح در جامعه؛ یعنی اصلاح گری و اهل انصاف بودن.] حضرت فرمود: در ميان ما نيز چنين است.

مروءت و جوانمردی همه‌جا مشترک است.

پس ویژگی‌های مروءت موردی نیست. زمان و مکان در آن دخالت ندارد؛ ممکن است که نوع و شیوه و مصداق آن تفاوت کند؛ اما از حیث مفهوم تفاوتی نمی‌کند؛ یعنی اصل اصلاح و انصاف داشتن در همه‌ی جوامع و در همه‌ی زمان‌ها وجود داشته و دارد.

در روایتی دیگر نیز این‌گونه دارد:

قَالَ| لرجُلٍ مِن ثَقيفٍ: ما المُروءَةُ فيكُم؟ فَقالَ: «الصَّلاحُ في الدِّينِ، وَإصلاحُ المَعيشَةِ، وَسَخاءُ النَّفسِ، وَحُسنُ الخُلقِ. فقالَ: كذلكَ هِي فِينا»[3] .

پيامبر خدا| خطاب به مردى از قبيله ثقيف فرمود: در ميان شما مردانگى به چيست؟ عرض كرد: به درست بودن در دين و بهبود معاش و سخاوت نفْس و خوش‌خویی. حضرت فرمود: در ميان ما نيز مردانگى همين است.

    2. زیبایی و جمال آدمی

قَالَ عَلِيٌّ×: «مِيزَةُ الرَّجُلِ‌ عَقْلُهُ‌ وَجَمَالُهُ مُرُوَّتُهُ»[4] .

امیرمؤمنان على× فرمود: امتياز آدمى به عقل او و زيـبايى وی به مـروّتـش می‌باشد.

یعنی اگر انسان بخواهد چهره‌ی رفتاری خود را در جامعه به‌نمایش بگذارد، باید با مروءت باشد.

    3. شرافت نفس و مروءت

قَالَ عَلِيٌّ×: «عَلَى‌ قَدْرِ شَرَفِ‌ النَّفْسِ‌ تَكُونُ الْمُرُوَّةُ»[5] .

فرمود: مردانگى، به‌اندازه‌ی شرافت نفْس (بزرگوارى) بستگى دارد.

یعنی مروءت مشروط به شناخت شرافت نفس است.

    4. رفتارهای عاقلانه

عَنْهُ×: «مُرُوَّةُ الرَّجُلِ‌ عَلَى‌ قَدْرِ عَقْلِهِ»[6] .

حضرت فرمود: مروّت هر كس به‌اندازه‌ی عقل و انديشه اوست.

یعنی هر چه قدر که می‌خواهید جامعه‌ی شما جوانمردانه‌تر باشد، باید عاقلانه‌تر باشید.

    5. پیوند ماندگار تا نسل‌های بعدی

قَالَ الصّادقُ×: «مُرُوءَةُ الرَّجُلِ‌ فِي‌ نَفْسِهِ‌ نَسَبٌ‌ لِعَقِبِهِ‌ وَقَبِيلَتِهِ»[7] .

امام صادق× فرمود: مردانگىِ مرد درباره‌ی خودش، نسبى براى بازماندگان و قبيله اوست.

ارزش مروءت به این است که اگر انسان جوانمرد باشد، بچه‌ها و بازماندگان و قبيله او را هم در جامعه به جوانمردی می‌شناسند.

به تعبیری، انسان جوانمرد قبیله‌اش را هم جوانمرد می‌کند. انسان جوانمرد نوه‌هایش هم جوانمرد می‌شوند؛ یعنی این ارث از او به‌جای گذاشته می‌شود.

    6. دادگری در حکومت، گذشت در هنگام قدرت و مواسات در زندگی

امیرمؤمنان علی× دراین‌باره فرمود:

«الْمُرُوءَةُ، الْعَدْلُ‌ فِي‌ الْإِمْرَةِ، وَالْعَفْوُ مَعَ الْقُدْرَةِ، وَالْمُوَاسَاةُ مَعَ الْعُسْرَةِ»[8] .

فرمود: مردانگى، دادگرى در حكومت و گذشت در عين داشتن توانايى [بر انتقام] و یاری‌کردن در تنگدستی است.

    7. وفای به عهد

عَنْهُ×: «الْمُرُوَّةُ إِنْجَازُ الْوَعْدِ»[9] .

حضرت فرمود: مردانگى، وفا كردن به وعده است.

    8. وفاداری

قَالَ الإِمامُ الحُسَينُ×: «الْوَفَاءَ مُرُوءَةٌ»[10] .

امام حسين× فرمود: وفادارى، مردانگى است.

    9. رفتارهای مطابق شأن

از دیگر نشانه‌های رفتارهای انسان‌های جوانمرد این است که باید رفتارهایی مطابق شأنش داشته باشد.

امیرمؤمنان علی× دراین‌باره فرمود:

«الْمُرُوءَةُ اجْتِنَابُ‌ الرَّجُلِ‌ مَا يَشِينُهُ‌، وَاكْتِسَابُهُ مَا يَزِينُهُ»[11] ‌.

امام× فرمود: جوانمردی، دورى كردن انسان است از آن‌چه که مایه‌ی ننگ اوست و به‌دست آوردن چيزهايى كه باعث آراستگى اوست.

    10. رسیدگی به بستگان

از دیگر نشانه‌های رفتارهای انسان‌های جوانمرد رسیدگی به نزدیکان خویش است.

امیرمؤمنان× فرمود: «الْمُرُوءَةُ تَعَهُّدُ ذَوِي‌ الْأَرْحَامِ»[12] .

حضرت فرمود: مردانگى، رسيدگى به خويشاوندان است.

    11. نشر کارهای خوب و میهمان‌داری

منتشر کردن کارهای معروف و خوب و رفتارهای شایسته و پذیرایی و احترام از میهمان جوانمردی است.

قَالَ عَلِيٌّ×: «الْمُرُوءَةُ بَثُّ الْمَعْرُوفِ وَقِرَى‌ الضُّيُوفِ»[13] ‌.

امام× فرمود: مردانگى، بذل احسان و پذيرايى از ميهمان است.

    12. مروءت و سخاوت

مروءت رابطه‌ی نزدیکی با سخاوت دارد؛ یعنی انسان اهل مروءت باید سخی باشد.

قَالَ عَلِيٌّ×: «عَلَى قَدْرِ الْمُرُوَّةِ تَكُونُ‌ السَّخَاوَةُ»[14] .

حضرت فرمود: سخاوت، به‌اندازه مردانگى بستگى دارد.

هرچقدر که بخواهی جوانمرد باشی، باید به همان اندازه هم سخاوت داشته باشی.

    13. مروءت و قناعت

قَالَ عَلِيٌّ×: «الْمُرُوَّةُ الْقَنَاعَةُ وَالتَّجَمُّلُ‌»[15] .

امام× فرمود: مردانگى، قناعت و آراستگى (آبروداری و شكيبايى در برابر دشواری‌ها) است.

    14. حفظ ظاهر و مروءت

ظاهر مرتب و زیبا داشتن از نشانه‌های مروءت و جوانمردی است.

قَالَ عَلِيٌّ×: «التَّجَمُّلُ مُروءَةٌ ظاهِرَةٌ»[16] .

امام× فرمود: آراستگى (آبروداری و شكيبايى در برابر سختی‌ها) مروّتى آشكار است.

    15. مروءت و مبارزه با شهوت

قَالَ عَلِيٌّ×: «مَنْ‌ أَمَاتَ‌ شَهْوَتَهُ‌ أَحْيَى‌ مُرُوَّتَهُ»[17] .

امام× فرمود: هر كه شهوت خود را بميراند، [این کنایه از کنترل شهوت است، چون کسی اجازه ندارد که شهوت خودش را از بین ببرد، بلکه باید شهوت خود را کنترل نماید.] مروّتش را زنده گردانَد.

    16. مروءت و اخلاق

قَالَ عَلِيٌّ×: «حَسَبُ‌ الرَّجُلِ‌ عَقْلُهُ‌ وَمُرُوءَتُهُ خُلُقُهُ»[18] .

حضرت فرمود: ارجمندى مَرد، خرد او و مروّتش، خوىِ [خوش] اوست.

    17. اعتدال در رفتارها

قَالَ عَلِيٌّ×: «ثَلَاثٌ‌ فِيهِنَ‌ الْمُرُوءَةُ غَضُّ الطَّرْفِ وَغَضُّ الصَّوْتِ وَمَشْيُ الْقَصْدِ»[19] .

حضرت فرمود: مردانگى در سه چيز است: 1- پائين انداختن نگاه، 2- پايين آوردن صدا، 3- راه رفتن با اعتدال.

رهرو آن نیست گهی تند و گهی خسته رود    رهرو آن است که آهسته و پیوسته رود

    18. رعایت‌های اجتماعی در سختی‌ها

قَالَ عَلِيٌّ×: «ثَلَاثَةٌ هُنَّ الْمُرُوءَةُ: جُودٌ مَعَ‌ قِلَّةٍ، وَاحْتِمَالٌ مِنْ غَيْرِ مَذَلَّةٍ، وَتَعَفُّفٌ عَنِ الْمَسْئَلَةِ»[20] .

امام× فرمود: سه خصلت، مردانگى است: 1- بخشندگى در تنگدستى، 2- تحمّل بی‌آنکه با خوارى همراه باشد؛ 3- خویشتن‌داری از درخواست کردن و نياز خواهى.

    19. پایبندی به‌فرمان خداوند در همه‌جا

جوانمردی به این است که حرف و سخن خدای را زمین نگذاری.

قَالَ عَلِيٌّ×: «نِظَامُ الْمُرُوَّةِ‌ مُجَاهَدَةِ أَخِيكَ‌ عَلَى‌ طَاعَةِ اللَّهِ‌ سُبْحَانَهُ، وصَدِّهِ عَنْ مَعَاصِيهِ، وأَنْ تكثِّرَ عَلَى ذَلِكَ مَلَامَهُ»[21] .

امام× فرمود: نظام و آيين مروءت و مردانگى آن است كه با برادرت براى [وا‌داشتن او به] طاعت خدا و بازداشتنش از معاصى او مبارزه كنى و این‌که دراین‌باره (ترك طاعت و ارتكاب معاصى) او را بسيار سرزنش نمايى.

    20. عدالت و انصاف

عَنْ عَلِيٍّ×: «أنّه مَرُّ على قَومٍ يَتَحَدّثونَ، فقالَ: فيمَ أنتُم؟ فقالوا: نَتَذاكَرُ المُروءَةَ، فقالَ: أوَ ما كَفاكُمُ اللّهُ في كِتابهِ إذ يقولُ: {إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ}[22] ؟! فالعَدلُ الإنصافُ، وَالْإِحْسَانِ التَّفَضُّلُ، فما بَعدَ هذا؟!»[23] .

امام على× به گروهى كه با يكديگر سخن می‌گفتند برخورد كرد و فرمود: چه می‌کنید؟ عرض كردند: درباره‌ی مردانگى گفتگو می‌کنیم.

حضرت فرمود: آيا خداوند در كتاب خود پاسخ شما را نداده است، آن‌جا كه می‌فرماید: «همانا خداوند به عدل و احسان فرمان می‌دهد؟» عدل، انصاف است و احسان تفضّل. پس از این‌ها، ديگر چه چيزى هست؟

    21. دین‌داری و اخلاق اجتماعی

قَالَ الإِمامُ الحَسَنُ× ـ لَمّا سألَهُ مُعاويَةُ عَنِ الْكَرَمِ، وَالنَّجْدَةِ، وَالْمُرُوَّةِ؟ «أَمَّا الْكَرَمُ فَالتَّبَرُّعُ بِالْمَعْرُوفِ، وَالْإِعْطَاءُ قَبْلَ السُّؤَالِ، وَالْإِطْعَامُ فِي الْمَحْلِ ... وَأَمَّا الْمُرُوَّةُ فَحِفْظُ الرَّجُلِ دِينَهُ، وَإِحْرَازُهُ‌ نَفْسَهُ‌ مِنَ‌ الدَّنَسِ‌، وَقِيَامُهُ بِضَيْعَتِهِ وَأَدَاءُ الْحُقُوقِ، وَإِفْشَاءُ السَّلَامِ»[24] .

معاويه از [امام] حسن× درباره‌ی بزرگوارى، دلاورى و مردانگى سؤال كرد. امام× فرمود: اما بزرگوارى (سخاوت)، از سر اختيار نيكى كردن و پيش از درخواست بخشيدن و اطعام كردن در قحط‌سالی است ...

و اما مردانگى آن است كه آدمى دين خود را نگه دارد و خويشتن را از آلودگى حفظ كند و به املاكش رسيدگى كند و حقوق [واجبش] را بپردازد و به همگان سلام کند.

عَنِ الإِمامُ المُجْتَبی× ـ لَمّا سُئلَ عَنِ المُروءَةِ ـ: «حِفْظُ الدِّينِ، وَإِعْزَازُ النَّفْسِ،‌ وَلِينُ الْكَنَفِ، وَتَعَهُّدُ الصَّنِيعَةِ، وَأَدَاءُ الْحُقُوقِ، وَالتَّحَبُّبُ إِلَى النَّاسِ»[25] .

امام حسن× ـ در پاسخ به سؤال از مردانگى ـ فرمود: [مردانگی]، حفظ دين، عزّت نفس، نرمش، مداومت بر نيكى و احسان، گزاردن حقوق و دوستى نمودن با مردم است.

وَسُئِلَ عَنِ الْمُرُوَّةِ فَقَالَ×: «شُحُ‌ الرَّجُلِ‌ عَلَى‌ دِينِهِ‌ وَإِصْلَاحُهُ مَالَهُ وَقِيَامُهُ بِالْحُقُوقِ»[26] .

از امام حسن× درباره‌ی مردانگى پرسيدند، حضرت فرمود: آزمندى (حریص بودن) مرد به دين خود و بهبود بخشيدن به دارایی‌اش [در سايۀ پرداخت خمس و زكات] و گزاردن حقوق.

وَسُئِلَ الْحَسَنُ× عَنِ الْمُرُوءَةِ، فَقَالَ: «الْعَفَافُ فِي الدِّينِ، وَحُسْنُ التَّقْدِيرِ فِي الْمَعِيشَةِ، وَالصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَةِ»[27] .

از امام حسن× درباره‌ی مردانگى پرسيدند، حضرت در پاسخ فرمود: [مردانگی] پاكى در دين و اندازه نگه‌داشتن (برنامه‌ریزی درست) در امر معاش و شكيبايى در برابر پيشامدهاى سخت است.

    22. انجام واجبات و ترک محرمات

قَالَ الإِمامُ الصّادقُ× ـ لَمّا سُئلَ عَنِ المُروءَةِ ـ: «لَا يَرَاكَ‌ اللَّهُ‌ حَيْثُ‌ نَهَاكَ‌ وَلَا يَفْقِدُكَ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكَ»[28] .

امام صادق× ـ در پاسخ به پرسشِ مردانگى چيست؟ ـفرمود: این‌که خداوند تو را در جایی‌که نهيت كرده، حاضر نبيند و در آن‌جا كه فرمانت داده، غايب نيابد.

    23. رفتارهای مناسب به‌جهت زمان و مکان (سفر و حضر)

عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ× قَالَ: «الْمُرُوءَةُ مُرُوءَتَانِ: مُرُوءةُ الْحَضَرِ، وَمُرُوءةُ السَّفَرِ؛ فَأَمَّا مُرُوءَةُ الْحَضَرِ فَتِلَاوَةُ الْقُرْآنِ، وَحُضُورُ الْمَسَاجِدِ، وَصُحْبَةُ أَهْلِ الْخَيْرِ، وَالنَّظَرُ فِي الْفِقْهِ؛ وَأَمَّا مُرُوءَةُ السَّفَرِ فَبَذْلُ الزَّادِ، وَالْمِزَاحُ فِي غَيْرِ مَا يُسْخِطُ اللَّهَ، وَقِلَّةُ الْخِلَافِ عَلَى مَنْ صَحِبَكَ، وَتَرْكُ الرِّوَايَةِ عَلَيْهِمْ إِذَا أَنْتَ فَارَقْتَهُمْ»[29] .

امام× فرمود: «مروّت و جوانمردى» دو قسم است: جوانمردى در حَضَر (وطن) و جوانمردى در سفر؛ اما جوانمردى در حَضَر (وطن)، تلاوت قرآن و حاضر شدن در مساجد و هم‌نشینی با نيكان و انديشيدن در فقه (مسائل دين) است؛ و اما جوانمردى در سفر، بخشيدن به هم‌سفران از توشه‌اى كه همراه دارد و شوخى كردن در آن‌چه كه موجب خشم خدا نشود و كمتر ناسازگارى كردن با هم‌سفرت و این‌که وقتى از هم‌سفرانت جدا شدى بر ضدّ آن‌ها چيزى نقل نكنى.

    24. احترام به‌هنگام سخن گفتن دیگری

این‌که صحبت فردی را قطع نکنی و سکوت اختیار نمایی، از نشانه‌های جوانمردی است.

پيامبر خدا| دراین‌باره فرمود: «مِن المُروءَةِ أن يُنصِتَ الأخُ لأخيهِ إذا حَدَّثَهُ»[30] .

فرمود: از [نشانه‌های] مردانگى آن است که هرگاه برادرش با او سخن بگويد، به سخنان وی گوش دهد.

    25. استفاده‌ی بهینه از سرمایه

این‌که انسان سرمایه داشته باشد و آن‌را در بانک بگذارد تا سودش را بگیرد، از جوانمردی نیست، بلکه جوانمردی به این است که از سرمایه استفاده‌ی بهینه بشود؛ یعنی آن سرمایه را در جامعه فعال کرده و به‌کار بیندازی و با آن کارخانه‌ای ایجاد کنی تا دیگران از کنار آن نان بخورند و جامعه هم آباد بشود و شما هم سودش را ببری.

پيامبر اکرم| فرمود: «مِنَ‌ الْمُرُوءَةِ اسْتِصْلَاحُ‌ الْمَالِ»[31] ‌.

فرمود: در پى رشد دادن و بهسازى مال بودن، از [نشانه‌های] مردانگى است.

    26. کار برای خداوند بیش از حد توان

قَالَ عَلِيٌّ×: «مِنَ المُروءَةِ العَمَلُ لِلّهِ فَوقَ الطّاقَةِ»[32] .

حضرت فرمود: كار كردنِ بيش از توان براى خدا، از مردانگى است.

    27. رسیدگی به همسایگان

احوال همسایه را پرسیدن [خصوصاً در این اوضاع بد اقتصادی] نشانه‌ی جوانمردی است.

قَالَ عَلِيٌّ×: «مِنَ‌ الْمُرُوَّةِ تَعَهُّدُ الْجِيرَانِ»[33] .

امام× فرمود: رسيدگى به همسايگان، از مردانگى است.

    28. میانه‌روی و دوری از اسراف و خلف وعده نکردن

قَالَ عَلِيٌّ×: «مِنَ الْمُرُوَّةِ أَنْ‌ تَقْصِدَ فَلَا تُسْرِفَ وَتَعِدَ فَلَا تُخْلِفَ»[34] .

حضرت فرمود: از مردانگى است كه میانه‌روی كنى و اسراف نورزى و وعده دهى و خُلف وعده نكنى.

    29. بار خطاهای دیگران را به دوش کشیدن و انتقام نگرفتن

از جوانمردی این است که بار گناهان دیگران و خطاهای دیگران را به دوش بکشی.

قَالَ عَلِيٌّ×: «أَفْضَلُ الْمُرُوَّةِ احْتِمَالُ‌ جِنَايَاتٍ‌ الْإِخْوَانِ»‌[35] .

حضرت فرمود: برترين مردانگى، تحمّل گناهان برادران [و تلافى نكردن آن‌ها] است.

یعنی اگر کسی [آبرومندی] خطایی کرد، این‌جا مردانگی این است که گناه و خطای او را تلافی نکنی و انتقام نگیری و شانه زیر بار بگذاری و آبروی وی را بخری.

    30. برداشتن بار دیگران و بار برای دیگران نبودن

قَالَ عَلِيٌّ×: «مِنَ الْمُرُوَّةِ أَنَّكَ‌ إِذَا سُئِلْتَ‌ أَنْ‌ تَتَكَلَّفَ‌ وَإِذَا سَأَلْتَ أَنْ تُخَفِّفَ»[36] .

امام× فرمود: از مردانگى است كه هرگاه از تو خواهشى شد [براى برآوردن آن] خودت را به‌زحمت بیندازى و هرگاه تو [از كسى] خواهشى كردى، سبك گيرى.

    31. پنهان کردن بیماری و نا داری

قَالَ عَلِيٌّ×: «إِخْفَاءُ الْفَاقَةِ وَالْأَمْرَاضِ‌ مِنَ‌ الْمُرُوَّةِ»[37] .

امام× فرمود: پنهان داشتن نا دارى و بیماری‌ها، از مردانگى است.

    32. با حیاء بودن و اذیت نکردن دیگران

قَالَ عَلِيٌّ×: «يُسْتَدَلُّ عَلَى الْمُرُوَّةِ بِكَثْرَةِ الْحَيَاءِ وَبَذْلِ‌ النَّدَى‌ وَكَفِّ الْأَذَى»[38] .

حضرت فرمود: بر مروّت و مردانگی به بسياري شرم و حياء و بذل احسان و عطا و باز داشتن آزار و ايذاء استدلال مى‌شود.

    33. کار بی‌منت

قَالَ عَلِيٌّ×: «يُسْتَدَلُّ عَلَى مُرُوَّةِ الرَّجُلِ‌ بِبَثِ‌ الْمَعْرُوفِ‌ وَبَذْلِ الْإِحْسَانِ وَتَرْكِ الِامْتِنَانِ»[39] .

امام× فرمود: بر مروّت مرد به پراكنده كردن عطا، و بذل احسان، و ترك منت گذاشتن استدلال مى‌شود (و مى‌توان پی برد).

    34. عطای بدون درخواست، وفای بدون تعهد، بخشش با تنگدستی

یعنی قبل از این‌که تعهد داشته باشی وفا کن؛ و قبل از این‌که کسی در تنگدستی بیفتد به او ببخش.

قَالَ عَلِيٌّ×: «ثَلَاثٌ‌ هُنَ‌ جِمَاعُ‌ الْمُرُوءَةِ: عَطَاءٌ مِنْ غَيْرِ مَسْئَلَةٍ، وَوَفَاءٌ مِنْ غَيْرِ عَهْدٍ، وَجُودٌ مَعَ إِقْلَالٍ»[40] .

امام× فرمود: تمام مردانگى در سه چیز جمع است: 1- بخشش بدون تقاضا؛ 2- وفادارى بی‌آنکه پيمانى بسته شده باشد؛ 3- بخشش با وجود تنگدستى.

    35. نخستین گام مردانگی فرمان‌بری از خداوند متعال است.

قَالَ عَلِيٌّ×: «أَوَّلُ‌ الْمُرُوءَةِ طَاعَةُ اللَّهِ،‌ وَآخِرُهَا التَّنَزُّهُ عَنِ الدَّنَايَا»[41] .

امام× فرمود: آغاز مردانگى، طاعت خداوند و انجام آن رهيدن از پستی‌هاست.

    36. دوام و استمرار نیکی‌ها

عَنْ عَلِيٌّ×: «أَوَّلُ الْمُرُوءَةِ الْبِشْرُ وَآخِرُهَا اسْتِدَامَةُ الْبِرِّ»[42] .

حضرت فرمود: آغاز مردانگى، خوش‌رویی، و انجام آن مداومت بر احسان و نيكى است.

    37. چهره‌ی گشاده و دوستی با مردم

قَالَ عَلِيٌّ×: «أَوَّلُ الْمُرُوَّةِ طَلَاقَةُ الْوَجْهِ وَآخِرُهَا التَّوَدُّدُ إِلَى‌ النَّاسِ‌»[43] .

امام× فرمود: آغاز مردانگى، گشاده‌رویی و انجام آن، دوستى نمودن با مردم است.

    38. میهمان‌داری

قَالَ عَلِيٌّ×: «الضِّيَافَةُ رَأْسُ‌ الْمُرُوَّةِ»[44] .

امام× فرمود: میهمانى دادن، رأس مردانگى است.

    39. خود مراقبتی

عَنْ عَلِيٌّ×: «الصِّيَانَةُ رَأْسُ‌ الْمُرُوَّةِ»[45] .

حضرت فرمود: خویشتن‌داری، رأس مردانگى است.

    40. حیا و پاک‌دامنی

عَنْ عَلِيٌّ×: «أَصْلُ الْمُرُوءَةِ الْحَيَاءُ وَثَمَرَتُهَا الْعِفَّةُ»[46] .

حضرت فرمود: ریشه‌ی مردانگى، حيا، و میوه‌اش پاک‌دامنی است.

    41. فهم درست از دین، میانه‌روی در زندگی، صبر بر مصیبت، شیرین ساختن تلخی‌های دیگران

قَالَ الإمامُ عليٌّ×: «لَا تَتِمُّ مُرُوَّةُ الرَّجُلِ‌ حَتَّى‌ يَتَفَقَّهَ‌ فِي دِينِهِ وَيَقْتَصِدَ فِي مَعِيشَتِهِ وَيَصْبِرَ عَلَى النَّائِبَةِ إِذَا نَزَلَتْ بِهِ وَيَسْتَعْذِبَ مَرَارَةَ إِخْوَانِهِ»[47] .

امام× فرمود: مروّت و جوانمردی انسان كامل نمی‌شود مگر زمانی‌که: 1- در دينش فقيه و دانا شود، ۲- در زندگى خود، میانه‌روی پيشه كند، 3- در برابر مصيبتى كه به او می‌رسد، صبر كند، ۴- اگر برادرانش را در سختى ببيند، احساس تلخى كند.

    42. فراموشی حق خود و مراقبت بر حق دیگران

عَنْ عَلِيٌّ×: «مِنْ تَمَامِ الْمُرُوَّةِ أَنْ‌ تَنْسَى‌ الْحَقَ‌ لَكَ‌ وَتَذْكُرَ الْحَقَّ عَلَيْكَ»[48] .

امام× فرمود: از كمال مردانگى آن است كه حقّى را كه بر گردن ديگران دارى، فراموش كنى و حقّى را كه ديگران بر گردن تو دارند، به‌ياد داشته باشى.

    43. مدارا

قَالَ عَلِيٌّ×: «بِالرِّفْقِ‌ تَتِمُ‌ الْمُرُوَّةُ»[49] .

حضرت فرمود: مردانگي، با نرم‌خویی و مدار تمامیت می‌یابد.

    44. راست‌گویی و وفاداری

قَالَ عَلِيٌّ×: «بِالصِّدْقِ‌ تَكْمُلُ‌ الْمُرُوَّةُ»[50] .

امام× فرمود: با صدق و راستى است كه مردانگى كامل می‌شود.

عَنْ عَلِيٌّ×: «بِالصِّدْقِ‌ وَالْوَفَاءِ تَكْمُلُ‌ الْمُرُوءَةُ لِأَهْلِهَا»[51] .

حضرت فرمود: با صداقت و وفادارى است كه مردانگى براى ارباب مروّت به كمال می‌رسد.

    45. عاقل بودن

قَالَ عَلِيٌّ×: «لَا تَكْمُلُ‌ الْمُرُوءَةُ إِلَّا لِلَّبِيبِ»[52] .

حضرت فرمود: مردانگى جز براى خردمند، كامل نمی‌شود.

    46. صبر و مقاومت در برابر شهوت

قَالَ عَلِيٌّ×: «مَنْ‌ صَبَرَ عَلَى‌ شَهْوَتِهِ‌ تَنَاهَى‌ فِي الْمُرُوَّةِ»[53] .

امام× فرمود: هر كه در برابر شهوت خويش پايدارى بورزد، مردانگى را به نهايت رساند.

    47. بهره‌گیری از مال به نفع جامعه

قَالَ الإِمام زَينُ العَابِدينَ×: «اسْتِنْمَاءُ الْمَالِ تَمَامُ الْمُرُوَّةِ»[54] .

امام سجاد× فرمود: رشد دادن دارايى، كمال مردانگى است.

    48. خوب برادری کردن

قَالَ عَلِيٌّ×: «أَشْرَفُ الْمُرُوَّةِ حُسْنُ‌ الْأُخُوَّةِ»[55] .

امام× فرمود: شریف‌ترین مردانگى، نيكو برادرى كردن است.

    49. کنترل خشم. پیشگیری از شهوت

قَالَ عَلِيٌّ×: «أَشْرَفُ الْمُرُوءَةِ مِلْكُ‌ الْغَضَبِ‌ وَإِمَاتَةُ الشَّهْوَةِ»[56] .

حضرت فرمود: شریف‌ترین مردانگى، در اختيار گرفتن خشم و ميراندن شهوت است.

    50. آبروداری

سعی کن آبروی خودت را در جامعه نگه‌داری!

قَالَ عَلِيٌّ×: «أَفْضَلُ الْمُرُوءَةِ اسْتِبْقَاءُ الرَّجُلِ‌ مَاءَ وَجْهِهِ‌»[57] .

امام علی× فرمود: برترين مردانگى، پاسدارى مرد از آبروى خويش است.

    51. مواسات با مال و احوال

قَالَ عَلِيٌّ×: «أَفْضَلُ الْمُرُوءَةِ مُوَاسَاةُ الْإِخْوَانِ بِالْأَمْوَالِ وَمُسَاوَاتُهُمْ فِي الْأَحْوَالِ»[58] .

امیرمؤمنان× فرمود: برترين مردانگى، سهيم كردن برادران در دارايى خود و برابر نمودن خود با حال‌وروز آنان است.

یعنی هم با مال و هم در احوال با مردم مواسات کن؛ به‌گونه‌ای باشی که او را درک کنی.

به تعبیری، هم در جهت حالات و احوال و هم از نظر مال با او مواسات کن.

    52. صله‌ی رحم

عَنْ عَلِيٌّ×: «مِنْ‌ أَفْضَلِ‌ الْمُرُوَّةِ صِلَةُ الرَّحِمِ‌»[59] .

امام× فرمود: از برترين مردانگى، صله‌ی رحم است.

    53. مراقبت بر استواری اندیشه

قَالَ عَلِيٌّ×: «مِنْ أَفْضَلِ الْمُرُوَّةِ صِيَانَةُ الْحَزْمِ»[60] .

حضرت فرمود: از برترین جوانمردی‌ها، مراقبت از دوراندیشی است.

    54. نگهداری دوستی‌ها

اگر دوستی پیدا کردی آن‌را نگه‌دار!

قَالَ عَلِيٌّ×: «أَحْسَنُ الْمُرُوءَةِ حِفْظُ الْوُدِّ»[61] .

امیرمؤمنان× فرمود: بهترين مردانگى، نگه‌داشتن دوستى است.

    55. دین‌داری

امیرمؤمنان علی× دراین‌باره می‌فرماید: «مَنْ لَا دِينَ لَهُ لَا مُرُوَّةَ لَهُ؛ مَنْ لَا مُرُوَّةَ لَهُ لَا هِمَّةَ لَهُ»[62] .

فرمود: کسی‌که دين ندارد، مردانگى ندارد. کسی‌که مردانگى ندارد، همّت ندارد.

    56. تقویت باور و اعتقاد

این‌که انسان باور و اعتقاد خودش را تقویت کند

قَالَ عَلِيٌّ×: «بَخَسَ مُرُوَّتَهُ مَنْ‌ ضَعُفَ‌ يَقِينُهُ‌»[63] .

حضرت فرمود: کسی‌که يقينش ضعيف باشد، مردانگی‌اش ناقص است.

    57. پایداری بر پیمان دوستان و انصاف با دشمنان

یعنی اگر با دوستان خود پیمانی بستی، سر پیمانت بایست و با دوستان عهدشکنی نکن؛ با دشمن هم باید انصاف در رفتار داشت و حتی عهد با او را نیز رعایت نمود.

قَالَ عَلِيٌّ×: «لَمْ يَتَّصِفْ بِالْمُرُوَّةِ مَنْ‌ لَمْ‌ يَرْعَ‌ ذِمَّةَ أَوْلِيَائِهِ‌ وَيُنْصِفْ أَعْدَاءَهُ»[64] .

امام× فرمود: کسی‌که پيمان [با] دوستان خود را رعايت نكند و با دشمنانش انصاف نداشته باشد، از صفت مردانگى به‌دور است.

    58. همت بلند داشتن

قَالَ الإِمامُ الحَسَنُ×: «لَا مُرُوَّةَ لِمَنْ لَا هِمَّةَ لَهُ»[65] .

امام مجتبی× فرمود: کسی‌که همّت ندارد، مردانگى ندارد.

نبایدهای مروءت:

    1. اجتناب از رفتارهای پشیمان کننده

کاری نکنیم که پشیمان شویم.

قَالَ الإِمامُ البَاقِرُ× ـ لِمَن حَضَرَهُ ـ: ما المُروءَةُ؟ فتَكلَّموا، فَقَالَ×: «الْمُرُوَّةُ أَنْ‌ لَا تَطْمَعَ‌ فَتَذِلَ‌، وَتَسْأَلَ فَتُقِلَ،‌ وَلَا تَبْخَلَ فَتُشْتَمَ، وَلَا تَجْهَلَ فَتُخْصَمَ»[66] .

امام باقر× ـ خطاب به کسانی‌که در محضر ايشان بودند ـ فرمود: مروّت چيست؟ هر يك از آنان سخنى گفت. حضرت فرمود: مروّت آن است كه طمع نورزى، كه خوار می‌شوی و دست سؤال دراز نكنى كه نا دار می‌گردی و بخل نورزى كه دشنام می‌شنوی و جهل نورزى كه محكوم می‌شوی.

    2. دوری از حرص

قَالَ عَلِيٌّ×: «الْحِرْصُ،‌ يُزْرِي‌ بِالْمُرُوَّةِ»[67] .

حضرت فرمود: حرص و طمع، مردانگى را لكّه دار می‌کند.

    3. بخیل نبودن

قَالَ عَلِيٌّ×: «لَا مُرُوَّةَ مَعَ‌ شُحٍ‌»[68] .

امام× فرمود: بخل و آزمندى، با مردانگى سازگار نيست.

    4. از برادران دینی سودجویی نکن

قَالَ رَسُولُ اللّهِ|: «لَيسَ مِن المُروءَةِ الرِّبحُ علَى الإخوانِ»[69] .

پيامبر| فرمود: سود گرفتن از برادران، به‌دوراز مردانگى است.

    5. دوری از آن‌چه زیبای نمی‌آفریند

هر چیزی که باعث می‌شود در نگاه مردم زشت جلوه داده شوید از آن اجتناب کنید.

قَالَ عَلِيٌّ×: «حَسْبُ‌ الْمَرْءِ مِنْ‌ كَمَالِ‌ الْمُرُوءَةِ تَرْكُهُ مَا لَا يَحْمِلُ [يَجْمُلُ‌] بِهِ»[70] .

امام× فرمود: در كمال مردانگىِ آدمى، همين بس كه آنچه را زیبنده‌ی او نيست ترك گويد.

    6. اجتناب از دو چهر‌گی

قَالَ الإِمامُ عَلِيٌّ×: «جِمَاعُ الْمُرُوءَةِ أَنْ‌ لَا تَعْمَلَ‌ فِي‌ السِّرِّ مَا تَسْتَحْيِي‌ مِنْهُ‌ فِي‌ الْعَلَانِيَةِ»[71] .

امام علی× فرمود: تمام مردانگى این است که آنچه از انجام آشکار آن شرم دارى، در پنهان هم شرم داشته باشى [و انجام ندهى.]

وسُئِلَ×: مَا الْمُرُوَّةُ؟ فَقَالَ×: «لَا تَفْعَلْ‌ شَيْئاً فِي‌ السِّرِّ تَسْتَحْيِي‌ مِنْهُ‌ فِي‌ الْعَلَانِيَةِ»[72] .

از امیرالمؤمنین على× پرسيدند: مردانگى چيست‌؟

حضرت فرمود: مردانگی آن است كه در نهان‌كارى انجام ندهى كه از انجام آشكار آن شرم داشته باشى.

    7. پستی و لئامت در مروءت راه ندارد

قَالَ عَلِيٌّ×: «الْمُرُوءَةُ مِنْ‌ كُلِ‌ خَنَاءٍ عَرِيَّةٌ بَرِيَّةٌ»[73] .

امام× فرمود: مردانگى، از هرگونه ناسزاگويى عارى و بركنار است.

عَنْ عَلِيٌّ×: «الْمُرُوءَةُ مِنْ‌ كُلِ‌ لُؤْمٍ‌ بَرِيَّةٌ»[74] .

امام× فرمود: مردانگى، از هرگونه فرومايگى به‌دور است.

عَنْهُ ×: «المُروءَةُ بَرِيّةٌ مِن الخَناءِ وَالغَدرِ»[75] .

امام× فرمود: مردانگى، از دشنام‌گویی و پیمان‌شکنی مبرّاست.

    8. آلوده نشدن به حرام

اگر می‌خواهیم جوانمرد باشیم نباید آلوده‌ی به حرام شویم.

عَنْ عَلِيٌّ×: «مِنْ شَرَايِطِ الْمُرُوَّةِ التَّنَزُّهُ عَنِ الْحَرَامِ»[76] .

امیرمؤمنان على× فرمود: خوددارى از حرام، از شرايط مردانگى است.

نظر استاد: این مطالبی که بیان کردیم نشانه‌ی این است که بحث جوانمردی و مروءت یک بحث اجتماعی کلان و از مسائل اساسی در جامعه است؛ یعنی اگر بخواهیم جامعه‌ی ما یک جامعه‌ی اسلامی و رو به تمدن اسلامی باشد باید درباره‌ی جوانمردی تلاش کنیم.

اگر جوانمردی را با این اوصاف گوناگون آن در جامعه مطرح کنیم، ان شاء الله خیلی از مشکلات جامعه حل خواهد شد.