موضوع: بیماری‌های معده

در طب اسلامی اساس کل بیماری‌ها معده است، حتی بیماری‌های میکروبی هم از طریق معده وارد بدن می‌شوند، پیامبر (ص) می‌فرمایند: «المعدة بيت الداء»[1] یعنی «معده خانه بیماری‌ها است» همچنین در قرآن در راستای معرفی طب آمده: ﴿كُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ﴾[2] یعنی «بخورید و بنوشید ولی اسراف نکنید.» اگر اسراف کنیم معده و دستگاه گوارش آسیب می‌بیند و به دنبال آن بقیه بیماری‌ها به وجود می‌آیند. اگر معده سالم باشد و غذا را خوب هضم کند انسان به بسیاری از بیماری‌ها دچار نمی‌شود مانند دیابت. در طب امروزی قلب را اساس سلامتی می‌دانند و می‌گویند ضربان قلب آهنگ سلامتی است، البته قلب مهم است ولی اساس نیست. تا وقتی‌که معده سالم باشد و غذای انسان هم سالم و از طیبات باشد بدن انسان هم سالم خواهد بود، ازاین‌رو چیزی که معده را سالم نگه دارد یا تقویت کند و به‌طورکلی گوارش اهمیت ویژه‌ای دارد.

تعابیر بکار روفته درباره معده

در مورد معده و بیماری‌های معده تعابیر مختلفی در روایات آمده است، برای مثال آمده که فلان چیز معده را تقویت می‌کند، یا معده را دباغی می‌کند، یا سبب رشد پرز معده است، یا سبب نرمی معده است، از این روایات می‌توان به مشکلات و نیازهای معده پی برد.

دباغی معده، اینکه دباغی معده دقیقاً چیست هنوز به‌طور قطعی معلوم نشده ولی در اصل دباغی در مورد پوست حیوانات و چرم انجام می‌شود، در این کار ابتدا رطوبت اضافی پوست را می‌گیرند و عفونت و آلودگی آن را برطرف می‌کنند، شاید در معده هم همین اتفاق می‌افتد. کار دیگری که در دباغی انجام می‌شود این است که ورم و پوف پوست را می‌گیرند تا صاف و یکدست و نازک و درعین‌حال مستحکم شود. شاید در معده هم همین کار صورت می‌گیرد و معده صاف و مستحکم می‌شود. وقتی پوست دباغی شود و به چرم تبدیل شود بسیار مقاوم است و در شرایط سخت و در زمان طولانی دوام می‌آورد، از طرفی معده هم عضوی پرکار است و فعالیت و حرکت زیادی دارد و باید مقاوم باشد، همچنین رطوبت و آلودگی هم نداشته باشد.

اولین چیزی که معده را دباغی می‌کند خوردن باقلا باپوست است، در روایت آمده: «سمعت أبا عبد الله (ع) يقول: كلوا الباقلاء بقشره، فانه يدبغ المعدة.»[3] یعنی «شنیدم امام صادق (ع) می‌فرمایند باقلا را باپوستش بخورید زیرا این معده را دباغی می‌کند.» به‌احتمال‌زیاد مراد پوست خود دانه باقلا است نه آن پوست اولیه که دانه‌ها در آن قرار دارند، البته احتمال هم دارد که مراد استفاده از هر دو پوست باشد، با توجه به ظاهر روایت و اینکه مردم باقلا را پخته مصرف می‌کنند، پس باید باقلا را پخته برای درمان استفاده کرد و اگر هم از باقلا خشک و آسیاب شده بخواهیم استفاده کنیم بهتر است که آن را کمی تفت دهیم و به شکل سویق استفاده کنیم تا خام نباشد. متأسفانه استفاده از کود شیمیایی باعث سمی شدن باقلا و بروز حساسیت می‌شود و بهتر است که مردم از باقلا بومی که ریزتر است و در پرورش آن از کود شیمیایی استفاده‌نشده، مصرف کنند. مشکل کسانی که به باقلا حساسیت دارند، صفرا و کم‌خونی است از طرفی در روایات آمده که باقلا خون را زیاد می‌کند، بنابراین عامل دیگری باعث بروز مشکل در این افراد است و می‌توان گفت که علت آن استفاده از کود شیمیایی است. امروزه در دنیا مخصوصاً کشورهای غربی و پیشرفته مردم علاقه‌مند به استفاده از محصولات طبیعی هستند که بدون کود و سم شیمیایی تولید می‌شود. مورد دیگر اینکه بین مردم معروف است که باقلا برای حافظه خوب نیست ولی در روایات برخلاف این باور عامیانه آمده و حتی گفته‌شده که باقلا برای حافظه مفید است.

دومین مورد آویشن است، در روایت آمده: «ان الصعتر يدبغ المعدة»[4] یعنی «آویشن معده را دباغی می‌کند.» البته روایاتی که درباره آویشن آمده بیشتر گفته‌اند آویشن سبب رویش پرز معده می‌شود[5] ولی در این روایت گفته‌شده که معده را دباغی می‌کند، در این روایت کلمه صعتر آمده که به آویشن شام اطلاق می‌گردد البته آویشن شام درجاهای دیگر هم وجود دارد، نزدیک‌ترین نوع آویشن به آویشن شامی، آویشن شیرازی است ولی تجربه نشان داده که آویشن شامی اثر بسیار بیشتری دارد لذا اگر امکان داشته باشد بهتر است که آویشن شامی تهیه و مصرف شود.

سومین مورد پیه انار است، در روایت آمده: «كلوا الرمان بشحمه فإنه يدبغ المعدة ويزيد في الذهن.»[6] یعنی «انار را با پیه آن بخورید زیرا معده را دباغی می‌کند و ذهن (هوش) را زیاد می‌کند.» جالب است بدانید که در دباغی پوست از پوست انار استفاده می‌شود. با توجه به روایت انار و پیه باید باهم مصرف شوند و شاید پیه به‌تنهایی این خاصیت را نداشته باشد. در بعضی روایات آمده که انار را باپوست آن بخورید، انار دو نوع پوست دارد یکی پوست بیرونی که تقریباً قابل‌خوردن نیست و یکی لایه‌های سفید که بین دانه‌های انار قرار دارد، به‌احتمال‌زیاد مراد از خوردن انار باپوست، همین لایه سفید و نازک است. در روایاتی که ازنظر سند معتبرتر هستند اشاره به خوردن پیه انار شده، پیه انار همان بخش سفید بین پوست میوه و دانه‌ها است، البته خوردن آن کمی مشکل است زیرا تلخ‌مزه است و دهان را خشک می‌کند. البته اگر بخواهیم برای معده دارو درست کنیم می‌توانیم علاوه بر باقلا و آویشن که پیش‌تر ذکر شد، دانه انار و پیه انار را به‌صورت خشک‌شده استفاده کرد. در این روایت تعیین نشده که انار ترش باشد یا شیرین، بنابراین شامل همه انواع انار می‌شود، اما در روایت دیگری به این مسئله اشاره‌شده، در روایت آمده: «كلوا الرمان المز بشحمه فإنه دباغ للمعدة.»[7] یعنی «انار میخوش را با پیه آن بخورید زیرا معده را دباغی می‌کند و ذهن (هوش) را زیاد می‌کند.» البته در روایت دیگری هم انار شیرین آمده.

پیامبر (ص) می‌فرمایند: «كلوا الرمان بقشره، فانه دباغ البطن»[8] یعنی «انار را باپوستش بخورید زیرا شکم را دباغی می‌کند.» در این روایت اشاره به شکم شده، شاید مراد معده باشد و شاید هم مراد کل دستگاه گوارش باشد که شامل معده هم می‌شود.

در روایت آمده: «أَنَّهُ كَانَ يَأْكُلُ الرُّمَّانَ بِشَحْمِهِ وَ يَأْمُرُ بِذَلِكَ وَ يَقُولُ هُوَ دَبَّاغُ الْمَعِدَةِ وَ لَيْسَ مِنْ رُمَّانَةٍ إِلَّا وَ فِيهَا حَبَّةٌ مِنَ الْجَنَّةِ فَإِذَا شَذّ َمِنْهَا شَيْ‌ءٌ أَيْ سَقَطَ فَتَتَبَّعُوهُ فَكُلُوهُ ...»[9] یعنی «حضرت علی (ع) انار را با پیه آن میل می‌فرمودند و به این کار امر می‌کردند و می‌فرمودند که این دباغی معده است، نیست اناری که مگر اینکه دانه‌ای از بهشت دارد، اگر دانه‌هایش متفرق شود آن را بگیرید و بخورید (شاید این همان دانه بهشتی باشد).»

امام علی (ع) می‌فرمایند: «مَنْ أَكَلَ الرُّمَّانَ بِشَحْمِهِ دَبَغَ مَعِدَتَهُ»[10] یعنی «کسی که انار را با پیه آن بخورد معده‌اش را دباغی می‌کند.»

در روایت آمده: «شكوت الى أبى عبد الله عليه السلام ثقلا اجده في فؤادى وكثرة التخمة من طعامي فقال تناول من هذا الرمان الحلو وكله بشحمه»[11] یعنی «شکایت کردم به امام صادق (ع) از سنگینی که در دل دارم و زیاد هم مبتلا به تخمه (احساس سنگینی و سیری) می‌شوم از غذا خوردن، امام فرمودند از این انار شیرین بخور و با پیه آن بخور» در این روایت دو امر وجود دارد یکی امر به خوردن انار و دیگری خوردن انار با پیه آن، یعنی هرکدام از این دو حالت این خاصیت را دارند.

چهارمین مورد به است، در روایت آمده: «السفرجل يدبغ المعدة، يشد الفؤاد»[12] یعنی «به معده را دباغی می‌کند و قلب را تقویت می‌کند.»

پنجمین مورد سیب است، امام علی (ع) می‌فرمایند: «كلوا التفاح فإنه يدبغ المعدة.»[13] یعنی «سیب بخورید زیرا این معده را دباغی می‌کند.» در روایات بیشتر به سیب لبنانی روایت‌شده. اگر بخواهیم داروی ترکیبی برای معده از مواردی که ذکر شد درست کنیم، سیب بدون پوست را باید ورق‌ورق کرده و خشک و آسیاب نمود و به دارو اضافه کرد.

ششمین مورد سنجد است، در روایت آمده: «يسخن الكليتين ويدبغ المعدة»[14] یعنی «(سنجد) کلیه‌ها را گرم می‌کند و معده را دباغی می‌کند.» افرادی که مشکلات کلیوی دارند ازجمله تنبلی، دفع پروتئین یا دفع گلوکز، خوب است از سنجد استفاده کنند. برای استفاده از سنجد در داروی معده نیاز نیست که هسته آن‌هم استفاده شود.

هفتمین مورد نان برنجی است، امام صادق (ع) می‌فرمایند: «أطعموا المبطون خبز الأرز فما دخل جوف المبطون شئ أنفع عنه، أما إنه يدبغ المعدة ويسل الداء سلا.»[15] یعنی «به کسی که اسهال دارد نان برنجی بدهید، کسی که اسهال دارد برای او چیزی مفیدتر از نان برنجی وجود ندارد و اینکه نان برنجی معده را دباغی می‌کند و بیماری را از بدن بیرون می‌کشد بیرون کشیدنی.» شاید بتوان گفت که بیرون آمدن بیماری از بدن به علت دباغی معده است، به قرینه روایتی که می‌گوید معده خانه بیماری است.

هشتمین مورد شیر گاو است، در روایت آمده: «شكوت إلى أبي جعفر عليه السلام ذربا وجدته فقال لي: ما يمنعك من شرب ألبان البقر؟ فقال لي: أشربتها قط؟ فقلت له: نعم مرارا، فقال: كيف وجدتها؟ فقلت: وجدتها تدبغ المعدة وتكسو الكليتين الشحم وتشهي الطعام.»[16] یعنی «به امام باقر (ع) از اسهال شکایت کردم، امام فرمودند چرا شیر گاو نمی‌خوری؟، آیا تابه‌حال شیر گاو خوردی؟ گفتم بله مکرر، امام پرسیدند چگونه دیدی؟ معده را دباغی می‌کند و قلوه‌پیه را زیاد می‌کند (بدن را تقویت می‌کند) و سبب اشتها به غذا می‌شود.» نمی‌توان شیر را به داروی معده اضافه کرد زیرا خیلی زود کپک می‌زند مگر اینکه شیر خشک خوب که از شیر گاو تهیه‌شده استفاده کنیم یا اینکه خود ما شیر گاو را خشک‌کنیم و یا در زمان مصرف دارو، دارو را همراه با شیر استفاده کنیم.

نهمین درمان گلابی است، در روایت آمده: «الكمثرى يدبغ المعدة ويقويها هو والسفرجل سواء، وهو على الشبع أنفع منه على الريق، ومن أصابه طخاء فليأكله يعني على الطعام.»[17] یعنی «گلابی معده را دباغی می‌کند آن را تقویت می‌کند، گلابی با به یکسان است و گلابی بعد از سیر شدن (بعد از غذا) مفیدتر است از اینکه ناشتا مصرف شود، کسی که مبتلا به سنگینی و رودل می‌شود گلابی بخورد بعد از غذا.» برای اضافه کردن گلابی به داروی معده باید آن را ورق‌ورق کرده و خشک و آسیاب کرده و به دارو اضافه کنید.

بنا بر موارد ذکرشده اگر بخواهیم یک داروی ترکیبی برای دباغی معده بسازیم این دارو باید شامل باقلا باپوستش، آویشن، دانه انار و پیه آن، سنجد، به، سیب، شیر گاو، نان برنجی و گلابی باشد.