موضوع: پاکیزگی در بهداشت اسلامی، کثیفی‌ها از نظر بهداشت اسلامی

ما تصمیم گرفتیم که به روایات فقهی که احکام از آن استنباط می‌شود و یا روایات دیگر که موردتوجه قرار نمی‌گیرند، از نگاه یک طبیب و با نگاه طبی و به‌عنوان امور حقیقی و فارغ از امور اعتباری نگاه کنیم. نگاه یک فقیه به بحث اطاعت و عدم اطاعت است ولی نگاه طبیب به امور حقیقی و سلامت انسان است.

دو نوع احکام داریم، یکی احکام مولوی که شامل احکام پنج‌گانه حرمت، وجوب، استحباب، کراهت و اباحه است و نوع دیگر احکام ارشادی است که شبیه سفارش‌های طبیبان است، مانند اینکه طبیب سفارش می‌کند چیزی را به خاطر نفع یا ضرر آن، بخوریم یا نخوریم. البته مسلم است که تمام احکام شرعی تابع مصالح و مفاسد است. فقها بیشتر به اوامر مولوی پرداخته‌اند و ما قصد داریم به اوامر ارشادی بپردازیم. برای مثال اگر امر شود که ادرار یا مدفوع نخورید این یک امر ارشادی است زیرا خود انسان دوست ندارد این کار را انجام دهد و این امر صرفاً جنبه ارشادی دارد و برای بیان ضرر این کار است. هرگاه امری از جانب شارع بیاید این امر ده‌ها یا صدها حکمت دارد که بعضی مشخص هستند و بعضی در طول زمان مشخص می‌شود، برای مثال مشخص‌شده که گوشت خوک دارای انگل کرم کدو از نوع شاخ‌دار است و یا اینکه گوشت خوک سبب سکته قلبی می‌شود. وقتی انسان به مفاسد و مصالح احکام آگاه شود آنگاه امر مولوی به امر ارشادی تبدیل می‌شود و خود انسان به آن عمل می‌کند؛ بنابراین احکام نسبت به علومی که بشر به دست آورده می‌تواند ارشادی یا مولوی باشد. در این کتاب سعی شده که جنبه ارشادی احکام بررسی شود و حتی‌الامکان از خود روایات این مطالب را به دست بیاوریم. در روایت آمده که خداوند چیزی را به خاطر آنکه دوست داشت حرام نکرد بلکه به خاطر ضررهایش حرام کرد و چیزی که حلال شده بخاطر نیاز انسان و منافع آن است[1] ، به‌عبارت‌دیگر روح احکام اسلامی، ارشادی است و به‌مرورزمان کشف خواهد. ما بیشتر به دنبال جنبه ارشادی احکام هستیم و به دنبال احکام شرعی نیستیم.

پاکیزگی در بهداشت اسلامی

در روایات آمده که انسان مؤمن همواره باید پاکیزه باشد و این اختصاص به شرایط خاص ندارد. در فقه بحثی درباره نجاسات داریم که شامل ده مورد است و این موارد نباید زمان نمازخواندن وجود داشته باشد، ولی ما به این امور کاری نداریم و به دنبال چیزهایی هستیم که طبق روایات مصداق کثیف بودن است حتی اگر موجب باطل شدن نماز نشود.

کثیفی‌ها از نظر بهداشت اسلامی

اولین مورد ادرار است، کثیف‌ترین چیز در روایات ادرار است، شاید مردم چیزهای دیگر را کثیف‌تر بدانند ولی آنچه از روایات استفاده می‌شود کثیف‌ترین چیز ادرار است. در روایت آمده: «كان رسول الله صلى‌الله‌عليه‌وآله أشد الناس توقيا للبول حتى أنه كان إذا أراد البول عمد إلى مكان مرتفع من الأرض أو مكان يكون فيه التراب الكثير كراهية أن ينضح عليه البول.»[2] یعنی «پیامبر (ص) بسیار مراقبت می‌کردند که ادرار به او اصابت نکند، هرگاه می‌خواستند تخلی کنند جایی می‌رفتند که بلند باشد یا جایی خاک زیاد باشد تا ادرار برنگردد و کراهت داشتند که ادرار به او اصابت کند.» اینجا بحث نماز نیست بلکه بحث پاکیزگی است، زیرا اگر ادرار اصابت کند می‌توان موقع نماز آن را شست ولی مراقبت کردن از اصابت ادرار صرفاً رعایت پاکیزگی است وگرنه ازنظر شرعی نه حرام است و نه مکروه. در روایت آمده: «لا تحتقرن بالبول، ولا تتهاونن به»[3] یعنی «ادرار را دست‌کم نگیرید و سهل‌انگاری نکنید.» با توجه به این روایت ادرار ضرر جدی دارد نباید آن را سبک شمرد. در دیگر روایت آمده: «أربعة يؤذون أهل النار على ما بهم من الأذى يسقون من حميم الجحيم، ينادون بالويل والثبور ... ورجل يجر أمعاءه، ... ثم يقال للذي يجر أمعاءه: ما بال الابعد قد آذانا على ما بنا من الأذى؟ فيقول: إن الابعد كان لا يبالي أين أصاب البول من جسده»[4] یعنی «چهار کس آن‌قدر عذاب شدیدی دارند که اهل جهنم را اذیت می‌کنند، به آن‌ها حمیم و جحیم می‌دهند و ناله می‌کنند ... و مردی روده‌اش بیرون بدنش است، اهل جهنم از او می‌پرسند که شما چه‌کار کردی که این‌قدر ما را آزار می‌دهی، پاسخ می‌دهد من اهمیت نمی‌دادم که ادرار به بدنم اصابت کند» همچنین در روایت آمده: «ان جل عذاب القبر في البول.»[5] یعنی «بیشتر عذاب قبر از ادرار است.» توجه شود که اینجا بحث نماز نیست بلکه بحث اصابت ادرار به بدن و رعایت نکردن پاکیزگی است.

در اسلام تقسیماتی برای ادرار وجود دارد، کثیف‌ترین ادرار، ادرار دیگران است که اشخاص غذا خور هم باشند، در مرحله بعد ادرار خود شخص است، در مرحله بعد ادرار حیوانات نجس مانند سگ و خوک و کافر، در مرحله بعد ادرار حیوانات حرام‌گوشت است، در مرحله بعد ادرار بچه شیرخوار دختر است، مرحله بعد ادرار بچه شیرخوار پسر است، مرحله بعد ادرار چهارپایانی که گوشت آن‌ها مکروه است مانند قاطر و الاغ و اسب، در مرحله بعد ادرار چهارپایان حلال‌گوشت مانند گوسفند و شتر و گاو. البته می‌توان ادرار دیگران را به دو قسم تقسیم کرد، یک ادرار شخص کافر و دیگری ادرار غیر کافر. چون شخص کافر خود نجس است بنابراین ادرار او از ادرار یک شخص غیر کافر بیشتر نجس است.

در روایت آمده که اگر انسان مجبور شود که ادرار بخورد بهتر است که ادرار خودش را بخورد نه ادرار دیگران.

در روایت آمده: «سألت أبا عبد الله عليه السلام عن ألبان الابل والبقر والغنم وأبوالها ولحومها ؟ فقال: لا تتوضأ منه وإن أصابك منه شئ أو ثوبا لك فلا تغسله إلا ان تتنظف.»[6] یعنی «از امام صادق (ع) از شیر شتر و گاو و گوسفند و ادرار و گوشت آن‌ها سؤال کردم، امام فرمودند بدن را نشوی و اگر از آن‌ها چیزی به شما یا لباس شما اصابت کرد آن را نشوی مگر اینکه بخواهی پاکیزه باشی.» با توجه به روایت لازم نیست این‌ها نجس نیست و برای نمازخواندن نیاز نیست شسته شود و درعین‌حال کثیف است و برای پاکیزگی باید شسته شود.

در روایت آمده: «سألت أبا عبد الله عليه السلام عن أبوال الخيل والبغال فقال: اغسل ما أصابك منه.»[7] یعنی «از امام صادق (ع) درباره ادرار اسب و قاطر و الاغ سؤال کردم و امام فرمودند بشوی.» در روایت دیگری آمده: «فقلت أليس لحومها حلالا ؟ قال: بلى ولكن ليس مما جعله الله للاكل.»[8] یعنی «سؤال کردم مگر این‌ها حلال‌گوشت نیستند؟ امام فرمودند بله (حلال‌گوشت هستند) ولی خداوند این‌ها را برای خوردن قرار نداده پس بشوی.» با توجه به این روایت مراد کثیف بودن است نه نجس بودن.

در روایت آمده: «عن زرارة عن أحدهما قال: سألته عن أبوال الخيل والبغال والحمير؟ قال: فكرهها.»[9] یعنی «زراره از امام درباره ادرار اسب و قاطر و الاغ سؤال کرد، امام کراهت داشتند.»

در روایت آمده که بچه شیرخوار در بغل پیامبر (ص) ادرار می‌کرد و پیامبر (ص) می‌فرمود که آب بیاورید و آب را روی آن می‌ریخت یا پیراهن را می‌داد تا برایش بشویند[10] . معلوم می‌شود که برای ادرار بچه شستن لازم نیست و ریختن آب روی آن کافی است.

در روایت آمده: «سألت أبا عبد الله عليه السلام عن الصبي يبول على الثوب ؟ قال: تصب عليه الماء قليلا ثم تعصره.»[11] یعنی «از امام صادق (ع) درباره بچه‌ای که روی لباس ادرار کرده سؤال کردم، امام فرمودند روی آن کمی آب بریز سپس فشار بده.» در روایت دیگر آمده: «فان كان قد أكل فاغسله غسلا»[12] یعنی «ولی اگر غذا خورد آن را با آب بشوی.»