درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: کتاب الخمس /مقدمات /وجوب خمس

بحث در خمس بود . شیعه معتقد است که علاوه بر غنائم حرب ، در موارد دیگری هم خمس واجب است.در هفت مورد خمس واجب است؛ غنائم حرب ، کنز، معادن،غوص، ارباح تجارت، ارض ذمی (که از مسلمانی این زمین را بخرد)، مال حلال مخلوط به حرام. بر این موارد خمس واجب است اما اهل سنت عمداً قائل هستند که فقط در غنائم حرب خمس واجب است. ما قبل از اینکه سخن عامه از منابع خودشان بخوانیم که دقیقاً روشن شود که اینها در چه مواردی خمس را قائلند و در چه مواردی نسبت به خمس بحث و اختلاف دارند ، ما رأساً وارد دلیل می شویم ، که یکی از ادله ما برای توسعه نطاق خمس ، آیه کریمه است.

دلیل اول :

﴿وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‌ وَ الْيَتامى‌ وَ الْمَساكينِ وَ ابْنِ السَّبيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‌ عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَديرٌ﴾[1]

آیه کریمه موضوع وجوب خمس را غنمتم قرار داده است و ما باید به لغت مراجعه کنیم که معنای غنیمت چیست؟ وقتی کلامات اهل لغت را بررسی می کنیم در می یابیم که کلمه غنیمت شامل غنائم حرب و هم غیر غنائم حرب است.

بررسی لغت الغنیمة ( الغنم) :

1) العین مرحوم خلیل فراهیدی ( م ت 175) : غنم‌: هذه غَنَمٌ لفظ للجماعة، فإذا أفردت قلت: شاة. و الغُنْمُ: الفوز بالشي‌ء في غير مشقة. و الاغْتِنَامُ: انتهاب الغُنْمِ و الغَنِيمَةُ: الفي‌ء. و بنو غُنْمٍ: حي من العرب. [2]

2) ازهری (م ت 370) در تهذیب اللغه : و الغُنْمُ: الفوز بالشي‌ء [3]

3) صاحب بن عباد در محیط اللغة (م ت 385) : غنم:الغَنَمُ: الشّاءُ، هذه غَنَمٌ للجَماعَة. وَ تَغَنَّمْتُ غَنَماً: اتَّخَذْتها. و لفلانٍ غَنَمانِ: أي قَطِيعانِ.و الغُنْمُ: الفَوْزُ بالشَّيْ‌ءِ من غَيْر مَشَقَّةٍ. و الاغْتِنامُ: انْتِهازُه.و الغَنِيْمَةُ: الفَيْ‌ءُ. و غَنَّمْتُه فاغْتَنَمَ. و الغِنَامَةُ: الغَنِيْمَةُ، و جَمْعُها غِنَامٌ . [4]

4) راغب اصفهانی (م ت 502) : و الغُنْمُ: إصابته و الظّفر به، ثم استعمل في كلّ مظفور به من جهة العدى و غيرهم.[5]

5) حِمیَری زیدی(نشوان بن سعید حمیری) (م ت 573): [غَنِم] القوم غُنْما، قال اللّٰه تعالى:وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ ، و أصل الغُنْم: الربح و الزيادة [6]

تا اینجا در هیچکدام از لغاتی که ذکر شده است صحبت از جنگ نبوده است.

6) فیروزآبادی (م ت 817) در قاموس : الغُنْمُ: الفَوْزُ بالشَّيْ‌ءِ من غَيْر مَشَقَّةٍ [7]

7) ابن منظور( م ت 711) در لسان العرب : يجوز أَن يكون كسَّر غُنْماً على غُنوم. و غَنِم الشي‌ءَ غُنْماً: فاز به. و تَغَنَّمه و اغْتَنَمه: عدّه غَنِيمة . [8]

8) فیومی (م ت 770) در مصباح المنیر : [غنم]غَنِمْتُ: الشَّي‌ءَ (أَغْنَمُهُ) (غُنْماً) أَصَبْتُهُ (غَنِيمَةً) و (مَغْنماً) و الْجَمْعُ (الْغَنَائِمُ) و (الْمَغَانِمُ) و (الغُنْمُ بالغُرْمِ) أَيْ مُقَابَلٌ بِهِ فَكَمَا أَنَّ الْمَالِكَ يَخْتَصُّ (بِالْغُنْمِ) وَ لَا يُشَارِكُهُ فِيهِ أَحَدٌ فَكَذلِكَ يَتَحمَّلُ الْغُرْمَ وَ لَا يَتَحَمَّلُ مَعَهُ أَحَدٌ وَ هذَا مَعْنَى قَوْلِهِم (الغُرْمُ مَجبُورٌ بِالْغُنْمِ) قَالَ أَبُو عُبَيْدٍ (الْغَنِيمَةُ) مَا نِيلَ مِنْ أَهْلِ الشِّرْكِ عَنْوَةً و الْحَرْبُ قَائِمَةٌ و الفَيْ‌ءُ مَا نِيلَ مِنْهُمْ بَعْدَ أَنْ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزٰارَهٰا. [9]

9) طریحی در مجمع البحرین : الغنيمة في الأصل هي الفائدة المكتسبة ، و لكن اصطلح جماعة على أنّ ما أخذ من الكفّار إن كان من غير قتال فهو في‌ء. [10]

پس تا حال لغویین متقدم تا متاخرین مثلاً سده نهم ، همگی متفق هستند که معنای غنیمت مطلق است و به معنای الفوز بالشیء و... است و صحبتی از جنگ نیست. فلذا آیه را ما باید طبق معنای اصلی کلمه بفهمیم . وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ یعنی فزتم ، چیزی که گیرتان بیاید. اتفاقاً یکی از علماء معاصر اهل سنت آقای وهبه الزحیلی کتابی در فقه دارند و در آنجا استدلال می کنند که در معادن هم خمس واجب است و به همین آیه استناد می کند. معلوم می شود که آیه را مطلق گرفته است. پس تا حال اولین دلیل بر این که محل وجوب و نطاق خمس ، که غنیمت حرب نیست ، تصریحات لغوئین است.

مفسرین اهل سنت مانند شوکانی در کتاب تفسیر خود به نام فتح القدیر که از علماء سلفی اهل سنت است ( که در اصول کتابی به نام ارشاد الفحول دارد) دارد که می گوید : و أما معنى الغنيمة في الشرع، فحكى القرطبي الاتفاق على أنّ المراد بقوله تعالى: وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ : مال الكفار إذا ظفر بهم المسلمون على وجه الغلبة و القهر. قال: و لا تقتضي اللغة هذا التخصيص، و لكن عرف الشرع قيد اللفظ بهذا النوع‌... [11] : خود ایشان اعتراف می کند که این تخصیص غنیمت به حرب را ما به غنیمت داده ایم و خود لغت این چنین اقتضائی ندارد . معنای غنمتم ، غنیمت حرب نیست ولی ما ( اهل سنت) می گوییم که غنیمت فقط به معنای غنیمت حرب است.

ممکن است شما بتوانید یک اصطلاحی جعل بکنید ولی نمی توانید معنای قرآن را عوض کنید . فوقش این اصطلاح شما یک حقیقت متشرعه بشود و اگر کاشف از آن استعمال شارع با قرینه ، برای ما در فهم حجت نخواهد بود. حقیقت متشرعه وقتی می تواند حجت باشد که شارع این را به لغت را مثلاً مجازاً به کار می برده است ولی از کجا می خواهید بفرمائید که خداوند و پیامبر ص غنمتم را در این قسم خاص به کار می برده است؟ نه هیچ قرینه ای در کار نیست. پس بنابراین طبق کلمات اهل لغت این کلمه معنایش عام است و دلیلی بر تخصیص تا به حال پیدا نکردیم و نظر اهل سنت معنای لغت را عوض نمی کند.

باز قرطبى که از علماء مالکی هست ، تفسیری دارد که این تفسیر بیشتر فقهی هست که انظار را بیان می کند. ایشان همان مطلب قبل را در کتاب خود می آورند که : المغنم و- الغنيمة بمعنى، يقال: غنم القوم غنماً. و- أعلم أن الاتفاق حاصل على أن المراد بقوله تعالى:" غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ" مال الكفار إذا ظفر به المسلمون على وجه الغلبة و- القهر. و- لا تقتضي اللغة هذا التخصيص على ما بيناه‌. [12]

این مطلب در کتاب طبری که قدیمی ترین تفسیر اهل سنت هست هم وجود دارد.

روایات :

روایاتی که از اهل بیت علیهم السلام به ما رسیده است گویای این مطلب هستند که غنیمت معنای عامی دارد .

1) حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ مُوسَى عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَيْلِ عَنْ أَبِي حَمْزَةَ الثُّمَالِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قَرَأْتُ عَلَيْهِ آيَةَ الْخُمُسِ فَقَالَ مَا كَانَ لِلَّهِ فَهُوَ لِرَسُولِهِ وَ مَا كَانَ لِرَسُولِهِ فَهُوَ لَنَا ثُمَّ قَالَ لَقَدْ يَسَّرَ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَنَّهُ رَزَقَهُمْ خَمْسَةَ دَرَاهِمَ وَ جَعَلُوا لِرَبِّهِمْ وَاحِداً وَ أَكَلُوا أَرْبَعَةً حَلَالًا ثُمَّ قَالَ هَذَا مِنْ حَدِيثِنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا يَعْمَلُ بِهِ وَ لَا يَصْبِرُ عَلَيْهِ إِلَّا مُمْتَحَنٌ قَلْبُهُ لِلْإِيمَانِ. [13]

اشکال سندی در این جا وجود ندارد ؛ چون برای اثبات حکم شرعی به این روایت تمسک نکردیم بلکه برای اثبات لغت تمسک کرده ایم. و برفرض که این روایت ضعیف هم باشد اما اینها اهل لغت عرب که بوده اند.بنابراین طبق اهل لغت صحبت کرده اند و مخالف با آن که صحبت نمی کنند تا باعث مضجکه افراد شود.مثلاً آب را ترجمه کنند به سنگ . پس در روایاتی که معانی مفاهیم را مطرح می کنند در آنها به سندشان نگاه نمی کنیم.

2) ٍيَا عَلِيُّ إِنَّ عَبْدَ الْمُطَّلِبِ ع سَنَّ فِي الْجَاهِلِيَّةِ خَمْسَ سُنَنٍ أَجْرَاهَا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْإِسْلَامِ حَرَّمَ نِسَاءَ الْآبَاءِ عَلَى الْأَبْنَاءِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ آباؤُكُمْ مِنَ النِّساءِ وَ وَجَدَ كَنْزاً فَأَخْرَجَ مِنْهُ الْخُمُسَ وَ تَصَدَّقَ بِهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ....( من لا يحضره الفقيه / ج‌4 / 365 / باب النوادر و هو آخر أبواب الكتاب ..... ص : 352) [14]

3) عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ يُوسُفَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَبْدِ الصَّمَدِ بْنِ بَشِيرٍ عَنْ حُكَيْمٍ مُؤَذِّنِ بَنِي عَبْسٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ‌ قَالَ هِيَ وَ اللَّهِ الْإِفَادَةُ يَوْماً بِيَوْمٍ إِلَّا أَنَّ أَبِي ع جَعَلَ شِيعَتَنَا مِنْ ذَلِكَ فِي حِلٍّ لِيَزْكُوا.( تهذيب الأحكام (تحقيق خرسان) / ج‌4 / 121 / 35 - باب الخمس و الغنائم ..... ص : 121) [15]

4) مَا رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ قَالَ: كَتَبَ إِلَيْهِ أَبُو جَعْفَرٍ ع‌... فَأَمَّا الْغَنَائِمُ وَ الْفَوَائِدُ فَهِيَ وَاجِبَةٌ عَلَيْهِمْ فِي كُلِّ عَامٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‌ وَ الْيَتامى‌ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‌ عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ وَ الْغَنَائِمُ وَ الْفَوَائِدُ يَرْحَمُكَ اللَّهُ فَهِيَ الْغَنِيمَةُ يَغْنَمُهَا الْمَرْءُ وَ الْفَائِدَةُ يُفِيدُهَا... [16] . غنیمت را به معنای فائده و ربح معنا کرده است.

پس از این روایت هم بنابراین فهمیدیم که غنیمت را در لغت عرب به معنای عام است که هم شامل غنائم حرب و غنائم غیر حرب می شود.

نظر اهل سنت :

در کتاب موسوعه فقهیه کویتیه ، یک کتابی هست که ظاهراً اول در مصر جمال عبدالناصر بنیانش بوده است و بعد در کویت تکمیل شده است و به کویتیه معروف شده است . کتاب خوبی هست که بر طبق الفباء می باشد که هر مسئله ای را پیدا می کنید که مذاهب اربعه را می آورد و گاهی نظر شیعه هم بیان می کند.اگر مطلبی را بخواهید به آنها مستند نسبت بدهید این کتاب معتبر و مرتب تحت هر عنوان ، می توان این کار را انجام داد. در این کتاب تحت عنوان خمس چنین آمده است که :

اتَّفَقَ الْفُقَهَاءُ عَلَى وُجُوبِ تَخْمِيسِ الْغَنِيمَةِ لِقَوْلِهِ تَعَالَى: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُول وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيل﴾.وَاخْتَلَفُوا فِي تَخْمِيسِ الْفَيْءِ عَلَى مَا سَيَأْتِي.

الأْمْوَال الَّتِي تُخَمَّسُ: أَوَّلاً: الْغَنِيمَةُ: وَهِيَ الْمَال الَّذِي يَأْخُذُهُ الْمُسْلِمُونَ مِنَ الْكُفَّارِ بِالْقُوَّةِ وَالْقَهْرِ بِإِيجَافِ الْخَيْل وَالرِّكَابِ وَلَمْ تَكُنِ الْغَنَائِمُ تَحِل لِمَنْ مَضَى مِنَ الأْمَمِ، وَفِي الْحَدِيثِ النَّبَوِيِّ الْمُتَّفَقِ عَلَيْهِ: أُعْطِيتُ خَمْسًا لَمْ يُعْطَهُنَّ نَبِيٌّ قَبْلِي. وَأُحِلَّتْ لِي الْغَنَائِمُ وَكَانَتِ الْغَنَائِمُ فِي أَوَّل الإْسْلاَمِ لِرَسُول اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِقَوْلِهِ تَعَالَى.... اولین موردی که طبق مذهب اهل سنت خمسش واجب هست همین غنیمت است . می گوید که اول اسلام کلاً غنیمت طبق آیه انفال (قل الانفال لله ...) مال پیامبر ص بوده است (انفال و غنیمت را یکی معنا کرده است).

وَالْغَنِيمَةُ إِذَا كَانَتْ أَرْضًا فُتِحَتْ عَنْوَةً فَفِي تَخْمِيسِهَا خِلاَفٌ بَيْنَ الْفُقَهَاءِ يُنْظَرُ فِي: (تَخْمِيسٌ وَغَنِيمَةٌ وَأَرْضٌ وَخَرَاجٌ) . وَإِنْ كَانَتِ الْغَنِيمَةُ مِنَ الأَمْوَال الْمَنْقُولَةِ وَجَبَ تَخْمِيسُهَا وَقَسْمُ أَخْمَاسِهَا الأْرْبَعَةِ عَلَى الْغَانِمِينَ، وَصَرْفُ الْخُمُسِ فِي مَصَارِفِهِ. [17]

دومین موردی که ذکر می کند فیء هست، که اختلاف دارند که آیا خمس دارد یا خیر؟

ثَانِيًا: الْفَيْءُ: الْفَيْءُ مَصْدَرُ فَاءَ إِذَا رَجَعَ، قَال اللَّهُ تَعَالَى: {حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ} أَيْ تَرْجِعَ. وَالْفَيْءُ فِي الاِصْطِلاَحِ: الْمَال - وَنَحْوُهُ مِمَّا يُنْتَفَعُ بِهِ - الْحَاصِل لِلْمُسْلِمِينَ مِنَ الْكُفَّارِ مِمَّا هُوَ لَهُمْ بِلاَ قِتَالٍ وَلاَ إِيجَافِ خَيْلٍ وَلاَ رِكَابٍ. وَيَشْمَل وَمَا أَخَذَهُ الْعَاشِرُ(مالیات چی) مِنْهُمْ، وَالْجِزْيَةَ، وَالْخَرَاجَ، وَتَرِكَةَ ذِمِّيٍّ أَوْ نَحْوِهِ مَاتَ بِلاَ وَارِثٍ، وَتَرِكَةَ مُرْتَدٍّ مَاتَ أَوْ قُتِل عَلَى الرِّدَّةِ - عَلَى تَفْصِيلٍ فِي الْمَذَاهِبِ - وَمَا أُخِذَ مِنْ مَال تَغْلِبِيٍّ وَتَغْلِبِيَّةٍ، وَهَدِيَّةَ الْكُفَّارِ لِلإْمَامِ عَنْ بَعْضِهِمْ. وَقَدِ اخْتَلَفَ الْفُقَهَاءُ فِي الْفَيْءِ:الْفَيْءُ: مَا جَلاَ عَنْهُ الْكُفَّارُ فَذَهَبَ الْحَنَفِيَّةُ وَالْمَالِكِيَّةُ - وَهُوَ مَا رَجَّحَهُ الْقَاضِي مِنْ رِوَايَتَيْنِ عَنْ أَحْمَدَ إِلَى أَنَّ الْفَيْءَ لاَ يُخَمَّسُ، وَمَحَلُّهُ بَيْتُ مَال الْمُسْلِمِينَ وَيَصْرِفُهُ الإْمَامُ بِاجْتِهَادِهِ فِي مَصَالِحِ الْمُسْلِمِينَ كَسَدِّ الثُّغُورِ وَبِنَاءِ الْقَنَاطِرِ وَالْجُسُورِ، وَكِفَايَةِ الْعُلَمَاءِ وَالْمُتَعَلِّمِينَ وَالْقُضَاةِ وَالْعُمَّال، وَرِزْقِ الْمُقَاتِلَةِ وَذَرَارِيِّهِمْ وَقَال الْمَالِكِيَّةُ: يَبْدَأُ بِآل النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ نَدْبًا.

وَقَال الشَّافِعِيَّةُ وَهُوَ مَا رَجَّحَهُ الْخِرَقِيُّ مِنْ رِوَايَتَيْ أَحْمَدَ: يُخَمَّسُ الْفَيْءُ، وَخُمُسُهُ لأِصْحَابِ خُمُسِ الْغَنِيمَةِ - وَقَدْ تَقَدَّمَ بَيَانُهُمْ - وَالأَخْمَاسُ الأَرْبَعَةُ لِلْمُرْتَزِقَةِ، وَهُمُ الأَجْنَادُ الْمُرْصَدُونَ لِلْجِهَادِ. . فِي الأْظْهَرِ عِنْدَ الشَّافِعِيَّةِ وَمَا ذَهَبَ إِلَيْهِ الْخِرَقِيُّ مِنَ الْحَنَابِلَةِ. وَمُقَابِل الأَظْهَرِ عِنْدَ الشَّافِعِيَّةِ: أَنَّهَا تُصْرَفُ فِي مَصَالِحِ الْمُسْلِمِينَ وَلاَ يَخْتَصُّ بِهَا الْمُرْتَزِقَةُ ، [18]

مورد سوم سلب هست.

ثَالِثًا: السَّلَبُ : السَّلَبُ: ثِيَابُ الْقَتِيل - مِنَ الْكُفَّارِ - وَسِلاَحُهُ، وَمَرْكُوبُهُ وَمَا عَلَيْهِ وَمَعَهُ مِنْ قُمَاشٍ، وَمَالٍ (عَلَى تَفْصِيلٍ وَاخْتِلاَفٍ) . وَقَدْ ذَهَبَ جُمْهُورُ الْفُقَهَاءِ - وَهُوَ الْمَشْهُورُ عِنْدَ الشَّافِعِيَّةِ - إِلَى أَنَّ السَّلَبَ - إِنِ اسْتَحَقَّهُ الْقَاتِل - لاَ يُخَمَّسُ.....وَمُقَابِل الْمَشْهُورِ عِنْدَ الشَّافِعِيَّةِ - وَهُوَ مَا حَكَاهُ ابْنُ قُدَامَةَ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ وَالأَوْزَاعِيِّ وَمَكْحُولٍ - أَنَّ السَّلَبَ يُخَمَّسُ .... وَقَال الْحَنَفِيَّةُ: إِذَا لَمْ يُنَفَّل بِالسَّلَبِ فَهُوَ مِنْ جُمْلَةِ الْغَنِيمَةِ يُخَمَّسُ....[19]

مورد چهارم : رکاز است (گنج مخفی در زمین)

رَابِعًا: الرِّكَازُ: الرِّكَازُ: الْمَدْفُونُ فِي الأَرْضِ، وَاشْتِقَاقُهُ مِنْ رَكَزَ إِذَا أَخْفَى، يُقَال: رَكَزَ الرُّمْحَ إِذَا غَرَزَ أَسْفَلَهُ فِي الأَرْضِ، وَمِنْهُ الرِّكْزُ وَهُوَ الصَّوْتُ الْخَفِيُّ قَال اللَّهُ تَعَالَى: {أَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِكْزًا} وَالْوَاجِبُ فِي الرِّكَازِ الْخُمُسُ لِمَا رَوَى أَبُو هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللَّهُ تَعَالَى عَنْهُ أَنَّ رَسُول اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَال:. وَفِي الرِّكَازِ الْخُمُسُ وَلِبَيَانِ الْوَاجِبِ فِي الرِّكَازِ وَمَا فِي مَعْنَاهُ مِنَ الْمَعَادِنِ وَالْكُنُوزِ، وَالشُّرُوطِ الَّتِي يَتَعَلَّقُ بِهَا الْوُجُوبُ مِنْ حَيْثُ طَبِيعَةُ الدَّفْنِ، وَصِفَتُهُ، وَمَوْضِعُهُ وَمَصْرِفُ الْخُمُسِ، وَمَنْ يَجِبُ عَلَيْهِ. يُنْظَرُ: (زَكَاةٌ، رِكَازٌ، مَعْدِنٌ، كَنْزٌ) .[20]