درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: خمس/غنائم حربی /صعه و ضیق مفهوم

در بحث غنائم حربی بودیم . مرحوم سید ره در این بحث در مطلع فصل فروعی را مطرح فرمودند . یکی از فروعی که ایشان مطرح کردند که آخرین فرع می شود ، این هست که :

متن عروه : (و كذا ما يؤخذ منهم عند الدفاع معهم‌) [1] ؛ ایشان غنیمت حربی را معنا کردند که بالمقاتله بدست بیاد و با اذن امام ع باشد و مواردی را به این غنیمت حربی ملحق کرده اند؛ مانند فداء ، جزیه ای که به سریه داده می شود و مصالحه ای که هنگام جنگ با مسلمین انجام شده است. یک مورد دیگر هم باز ملحق می کند و آن عبارت است از اینکه جنگ ، جنگ دفاعی باشد و دشمن و کفار بر کشور اسلامی حمله کرده اند و مسلمین اموالی را از آنها به غنیمت گرفته اند . این هم داخل در غنائم حربی هست.

غنائم حربی با غنائم مطلق چه فرقی داشت؟ این بود که در غنائم حربی به محض به دست آمدن ، باید خمسش را بدهند ولی در غنائم مطلق که ارباح مکاسب هست ، یک سال می گذرد و مؤونه خارج می شود و بقیه خمسش داده می شود.

لذا می فرماید که آن غنیمتی که در جنگ دفاعی به دست مسلمین مس افتد ، این هم داخل در غنائم حربی هست. به دلیل اطلاق آیه کریمه که به غنیمتی که از جنگ ابتدائی به دست بیاید ، مقید نشده است. یا روایاتی که راجع به غنائم جنگی بود، آن جا هم بعضی هاش، مطلق بود و البته بعضی هاش قید داشت که برای شهادتین قتال کنند. جنگ دفاعی اعم است و درست است که قتال در آن از اول برای شهادتین نیست ولی در نتیجه به حفظ شهادتین برمی گردد و لذا این هم داخل در غنائم حربی خواهد بود.

وكذا ما يؤخذ منهم عند الدفاع معهم‌ إذا هجموا على المسلمين في أمكنتهم (مکان های مسلمین) و لو في زمن الغيبة (زمان غیبت را ذکر می کند چرا که شرط استئذان ممکن نیست . و اگر این را ما قائل بودیم ، در آن جهاد ابتدائی ما باید قائل می شدیم ولی در اینجا چون جهاد دفاعی هست ، شرط اذن از امام ع هم نیاز نیست . هر کسی قدرت دارد بر او واجب هست که از سرزمین های اسلامی دفاع بکند.)

فيجب إخراج الخمس من جميع ذلك (از همه اموالی که به دست می آید) قليلًا كان أو كثيراً من غير ملاحظة خروج مؤنة السنة (چرا که داخل در غنائم حربی هست و به محض بدست آمدن ، خمسش داده می شود و مانند غنیمت بالمعنی الاعم که خمس بعد از مونه است ، نمی باشد.)على ما يأتي في أرباح المكاسب و سائر الفوائد . [2]

(مسألة 1) : إذا غار(ظاهراً أغار درست باشد ، به معنای حمله کردن که هم شامل حمله برای دفاع ، جهاد ، توسعه زمین و کشور، غارت گری می شود. ظاهراً مراد سید ره برای دعوت به اسلام نیست و به خاطر جمع کردن اموال آنها حمله کرده اند) المسلمون على الكفّار فأخذوا أموالهم ، فالأحوط بل الأقوى إخراج خمسها من حيث كونها غنيمة(یعنی داخل غنائم حرب هست و دلیلش هم اطلاق آیه کریمه هست که شامل این نوع هم می شود و روایات دیگر هم مقید نیست و می گویند که قتالی باشد و هنگامی که با کفار حربی قتال باشد، هر نوعش باشد همه انواعش داخل در اطلاقات می شود) و لو في زمن الغيبة، فلا يلاحظ فيها مؤنة السنة ، [3]

در این جا یک بحثی پیش می آید که چگونه اسلام اجازه می دهد که ما برویم و اموال کفار را غارت بکنیم؟ این بحثش در کافر حربی باید مطرح بشود و کافر ذمی ، مُهادن ، عقد امان و مستامن اینها از بحث کافر حربی خارج هستند . اما اگر کافر حربی بود ، اسلام احترام مال و جانش را برداشته است و شاید یکی از حکمت هاش این باشد که آن ها هم احترامی به جان و مال ما مسلمانان ندارند و لذا در آیه کریمه می فرماید: ﴿لا يَنْهاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذينَ لَمْ يُقاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَ لَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطين﴾[4] ‌ آنهایی که با شما نجنگیدند و شما را از سرزمینتان بیرون نکردند ، خداوند نهی نمی کند که به آنها نیکی بکنید و با قسط و عدالت رفتار کنید. یعنی یکی از حکمت هایش این است که آنها (کفار حربی) هم به ما چنین احترامی قائل نیستند : ﴿وَ قاتِلُوا الْمُشْرِكينَ كَافَّةً كَما يُقاتِلُونَكُمْ كَافَّةً﴾[5] . آنهایی که جان و مال ما محترم نمی شناسند ، ما هم در مقابل محترم نمی دانیم تا اسلام و مسلمان بتواند از خودش دفاع کند . شما داعش را فرض کنید .هیچ احترامی به شیعه داشت؟هر جا گیر می آورد ، با افتخار می کشتند. بنابراین دفاع شرط اساسی بقاء یک ملت و انسان است و اگر دفاع نداشته باشد، او از بین می رود. در اینجا می توان بیان های مختلفی آورد و این شبهه را دفع کرد و واقع تاریخ اسلام هم همین بوده است.ظاهراً پیامبر(ص) در کل جنگ هایی که داشته اند، ظاهراً زیر دوهزار کشته از طرفین بوده است و حال آن که در جنگ جهانی دوم 60 میلیون انسان کشته شدند، آنهایی که ادعا می کنند ما اهل صلح و مهربانی هستیم و دین اسلام ، دین جنگ است ، چطور در یک جنگ شما 60 میلیون انسان را کشتید! آنها ادعا و تبلیغات دارند و ظلم و قتل و کشتار خودشان را مخفی می کنند و به اسلام تهمت جنگ جویی و جنگ طلبی را می زنند و حال که این گونه نیست. ﴿وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّميعُ الْعَليم﴾[6] ‌ اگر آنها طرفدار صلح هستند ، شما هم طرفدار صلح باش . وقتی که دشمن طرفدار صلح نیست ، چطور ما از خودمان دفاع نکنیم؟

پس اگر مسلمانان به کفار حربی حمله کردند و اموالی به دست آوردند ، این اموال خمس دارد و داخل در غنیمت جنگی دارد.

و كذا إذا أخذوا بالسرقة و الغيلة ؛ اگر حمله نبود ولی دزدی کردند مثلاً از طریق ابزارهای امروزی وارد شدند و از بانک های آنها مقداری دزدی کردند ، یا با خیانت اموالی را به دست آورد. اینها هم داخل در غنیمت حرب می شود. این به بحث گذشته برمی گردد که چهار صورت پیدا می کند :

    1. مقاتله باشد و غلبه هم باشد ، چنانکه برخی فرمودند بعدالغلبه یک اموالی بدست آورد.

    2. مقاتله باشد و اموالی را به دست بیاورند چه غلبه باشد و چه نباشد.

    3. مقدمات حرب فراهم شده باشد ولی جنگی صورت نرفته است و اموالی به دست بیاید.

    4. هر نوع مالی از کافر اخذ شود ، از هر راهی مانند خیانت و سرقه و... داخل در غنیمت است.

ظاهر آیه کریمه اگر غنیمت را مخصوص غنیمت حرب بدانیم ، و همچنین ظاهر روایاتی که در مورد غنائم جنگی آمده است این است که باید حداقل آن مرتبه سوم باشد یعنی اینکه مقدمات جنگ در کار باشد اما نه جنگ هست و نه مقدماتش باشد و رفته با سرقت و خیانت ، یک اموالی را بدست آورده است ، اینها داخل در غنیمت بالمعنی الاخص (غنیمت حربی که خمسش را بدهد و بقیه را بردارد) نمی شود . اگر آن طرف مقابل مالش محترم نیست ، داخل در غنیمت حربی نیست و همه اش مال خودش هست و می تواند استفاده کند و آخر سال اگر چیزی اضافه آمد ، خمسش را بدهد(غنیمت بالمعنی الاعم) .این در کفار حربی هست.

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ قَال‌..... فَأَمَّا الْغَنَائِمُ‌ وَ الْفَوَائِدُ فَهِيَ وَاجِبَةٌ عَلَيْهِمْ‌ فِي‌ كُلِ‌ عَامٍ(سالی یک بار) قَالَ اللَّهُ تَعَالَى- وَ اعْلَمُوا أَنَّما غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَ لِلرَّسُولِ وَ لِذِي الْقُرْبى‌ وَ الْيَتامى‌ وَ الْمَساكِينِ وَ ابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَ ما أَنْزَلْنا عَلى‌ عَبْدِنا يَوْمَ الْفُرْقانِ- يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعانِ وَ اللَّهُ عَلى‌ كُل‌شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ[7] وَ الْغَنَائِمُ وَ الْفَوَائِدُ يَرْحَمُكَ اللَّهُ فَهِيَ الْغَنِيمَةُ يَغْنَمُهَا (به دست می آورد) الْمَرْءُ وَ الْفَائِدَةُ يُفِيدُهَا وَ الْجَائِزَةُ مِنَ الْإِنْسَانِ لِلْإِنْسَانِ الَّتِي لَهَا خَطَرٌ (مهم) عَظِيمٌ وَ الْمِيرَاثُ الَّذِي لَا يُحْتَسَبُ مِنْ غَيْرِ أَبٍ وَ لَا ابْنٍ وَ مِثْلُ عَدُوٍّ يُصْطَلَمُ ‌(از بین بردن) فَيُؤْخَذُ مَالُهُ وَ مِثْلُ مَالٍ يُؤْخَذُ لَا يُعْرَفُ لَهُ صَاحِبُهُ [8] ... .

امام ع این «مِثْلُ عَدُوٍّ يُصْطَلَمُ فَيُؤْخَذُ مَالُهُ» را در بیان فَأَمَّا الْغَنَائِمُ وَ الْفَوَائِدُ مطرح کرده اند و غنائم به معنای اعم است. به این حدیث استدلال شده است که پس این که از دشمن مالی را بدست می آورد و غارت می کند ، این داخل غنائم بالمعنی الاعم است چون این هم مثال برای غنائم اعم زده شده است.

به نظر می رسد که این استدلال درست نیست؛ چرا که امام ع فرمود فَأَمَّا الْغَنَائِمُ وَ الْفَوَائِدُ بعد آیه را ذکر کردند و ما غنیمت در آیه را هم شامل بالمعنی الاخص بود و هم بالمعنی الاعم هست و ذکر یک مورد که داخل در غنیمت بالمعنی الاخص باشد در کنار غنیمت بالمعنی الاعم که اشکالی ندارد و فرض این است که امام غنیمت بالمعنی الاعم را می شمارد .پس این روایت دلیل نیست ولی ظاهراً اصل مدعی درست است که ما در غنیمت بالمعنی الخص حداقل آمادگی و تهیو را شرط می دانیم که اگر مقدمات قتال هم نبوده است ، در آن ج غنیمت بالمعنی الاخص صدق نمی کند.

پس این فرمایش سید که فرمود و كذا إذا أخذوا بالسرقة و الغيلة را نمی پذیریم و این داخل غنیمت بالمعنی الاعم می شود نه بالمعنی الاخص که دلیل نداریم.ادله ای که برای غنیمت بالمعنی الاخص هست ، شامل این مورد نمی شود.

یک مورد را سید ره استثناء می کند : نعم لو أخذوا منهم بالرباء أو بالدعوى الباطلة، فالأقوى إلحاقه بالفوائد المكتسبة(غنیمت بالمعنی الاعم می شود) فيعتبر فيه الزيادة عن مؤنة السنة، و إن كان الأحوط إخراج خمسه مطلقاً. [9]

یک شخصی مالی داشت و رفت در بانک های خارجی گذاشت و ربا گرفت؟ آیا این داخل در غنیمت بالمعنی الاخص است(که باید فوراً خمسش را بدهد ) یا اعم ؟ می فرماید داخل در غنیمت بالمعنی الاعم است و خمسش فوری باطل نمی شود. این پول هایی که در خارج بلوکه کرده اند ، به آن ربا تعلق می گیرد ، و اینها را با ربا برمی گرداند و اگر مربوط به اشخاص باشد باید بعد از گذشت سال ، خمسش را بدهد.

آقای خوئی ره :

یک مطلبی را آقای خوئی در این جا مطرح کرده اند که کسی رفت و مالی را با ربا گرفت ، یک وقت ما قائل هستیم که لا ربا بین المسلم و الکافر ، که می شود از او ربا گرفت ، در این صورت می تواند بگیرد و جزء ارباح مکاسبش می شود . اما برخی از فقهاء این روایت را قبول ندارند و ربا را حرام می دانند. این کارش حرام است ولی پولی که گرفته است را نباید پس بدهد ؛ چون اولاً آن کافر حربی هست و مالش محترم نیست ولو از راه حرام بدست ما آمده باشد. ثانیاً قاعده التزام را جاری می کنیم که آنها خودشان ملتزم هستند که ربا قانونی هست و أَلْزِمُوهُمْ‌ بِمَا أَلْزَمُوا بِهِ‌ أَنْفُسَهُمْ‌ [10] ، قاعده التزام می گوید که آنها بر هر چیزی متلزم هستند ، شما هم آنها را ملتزم کنید و گفته شود که ربا حق طرف مقابل است و باید بپردازند.

خلاصه کلام سید در مقام :

پس در این مسئله مرحوم سید ره یک استثنائی بر آن غنیمت حربی دارد که اگر با ربا و دعوای باطله باشد داخل در غنیمت حربی نیست به خلاف آن اقسام قبلی که با سرقت و غیله و... نظر سید این است که غنیمت صدق می کند و در ربا هم غنیمت صدق نمی کند. ایشان توسعه داده اند یعنی مرتبه چهارم(از هر راهی از کافر حربی مالی به دست شما برسد غنیمت است) را هم می گیرد ولی همه موارد مرتبه چهارم را نمی گیرد و موارد که با دزدی و غیله باشد غنمیت هست ولی اگر با ربا و قرار داد مالی را گرفته ، داخل در غنیمت نخواهد بود.