درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: کتاب الخمس/خمس ارباح مکاسب و فوائد /ررسی روایات

بحث در روایاتی بود که آن روایات دال براین هستند که در ارباح مکاسب و فوائد خمس واجب می باشد . چندین روایت را تا کنون خواندیم و الآن بقیه روایات را می خوانیم و این روایات جلوچشم ما باشد تا مسائلی که در باب فاضل مؤنه هست ، در سایه این احادیث شریف استنباط کنیم .

روایت ششم : 12584- 6- مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عُثْمَانَ(ایشان برادر حماد بن عثمان است و او غیر از حماد بن عیسی است و ثقه ) عَنْ سَمَاعَةَ(بن مهران) قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(امام کاظم) ع عَنِ الْخُمُسِ فَقَالَ فِي كُلِّ مَا أَفَادَ النَّاسُ مِنْ قَلِيلٍ أَوْ كَثِيرٍ. [1]

این روایت معنای گسترده ای دارد و همه چیز را کم یا زیاد را شامل می شود . « افاد » هم عرض کردیم که به معنای اکتساب نیست بلکه به معنای هر خیری هست که به انسان برسد . « افاد » دو استعمال دارد یکی لازم و دیگری متعددی هست . استعمال لازمش به معنای استفاده هست و استعمال متعددی آن هم به معنای اعطیته می باشد . این روایت می فرماید هر کسی خیری به او رسید ، در آن خمس می باشد . فلذا شامل همه موارد خمس می باشد .

روایت هفتم : 12585- 7- وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى(اشعری) عَنْ يَزِيدَ قَالَ: كَتَبْتُ جُعِلْتُ لَكَ الْفِدَاءَ تُعَلِّمُنِي مَا الْفَائِدَةُ وَ مَا حَدُّهَا رَأْيَكَ أَبْقَاكَ اللَّهُ أَنْ تَمُنَّ عَلَيَّ بِبَيَانِ ذَلِكَ لِكَيْ لَا أَكُونَ مُقِيماً عَلَى حَرَامٍ لَا صَلَاةَ لِي وَ لَا صَوْمَ ، فَكَتَبَ الْفَائِدَةُ مِمَّا يُفِيدُ إِلَيْكَ فِي تِجَارَةٍ مِنْ رِبْحِهَا وَ حَرْثٌ بَعْدَ الْغَرَامِ(کشت و زرعی بعد از پرداخت خراج) أَوْ جَائِزَةٌ . [2]

سند روایت : گفته شده است که به دلیل یزید که معلوم نیست چه کسی هست ، ضعیف شمرده شده است ولی گفته شده است که أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى اشعری از یزید بن حماد انباری نقل می کند پس این هم همان یزید است . اگر این باشد ، ثقه است . شیخ در رجالش در ترجمه پسر یزید ، هم یزید را توثیق می کند و هم یعقوب که پسر هست را توثیق می کند . در این صورت موثق می شود .

در حدیث کلمه بَعْدَ الْغَرَامِ آمده بود . مراد از غرامت چیست؟

برخی از فقهاء فرمودند که مراد ، هزینه هاست که شامل خود کشت و هزینه هایی که مربوط به کشت هست می باشد . ولی ظاهراً این درست نمی باشد . بَعْدَ الْغَرَامِ مربوط به آن مالیاتی هست که حکومت ها می گرفتند . حکومت ها در آن زمان از کشت و زراعت مالیات می گرفتند ولی از تجارت مالیات نمی گرفتند . فلذا برای تجارت امام ع نفرمودند بَعْدَ الْغَرَامِ . اما راجع به کشت این عبارت را به کار بردند. الآنه هم این تفکر هست که وقتی دولت به عنوان زکات از ما این مقدار را می گیرد ، دیگر چرا خمس بدهیم؟ این در ذهن افراد هست !

داستان : یک آقای تاجری از تهران آمده بود خدمت آیت الله العظمی گلپایگانی که من هم آن جا بود . گفت آقا دولت از ما مالیات می گیرد و ما هم باید بدهیم ، این خمس بر ما واجب است؟ مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی فرمودند بله آن هایی که می گیرند برای حفظ دنیای شماست و خمس هم برای حفظ دین شما هست .

روایت هشتم :12586- 8- مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ(شیخ طوسی ره) بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ(ابی الخطاب) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِيِّ(اشکال دارد . نجاشی[3] : ) عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ قَالَ :

سند از جهت عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ الْحَضْرَمِيِّ اشکال پیدا می کند ولی راه تصحیح دارد. از راه تبدیل سند (سند جایگزین) می توان این مشکل را حل کرد چون مرحوم شیخ طوسی ره در الفهرست گفته است که من تمام روایات عبدالله بن سنان را من از این راه نقل می کنم و آن راه[4] هم صحیح است.

قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَلَى كُلِّ امْرِئٍ غَنِمَ أَوِ اكْتَسَبَ الْخُمُسُ مِمَّا أَصَابَ لِفَاطِمَةَ ع- وَ لِمَنْ يَلِي أَمْرَهَا مِنْ بَعْدِهَا مِنْ ذُرِّيَّتِهَا الْحُجَجِ (معصومین ع یا مطلق ذرّیّه حضرت زهرا ع) عَلَى النَّاسِ، فَذَاكَ لَهُمْ خَاصَّةً يَضَعُونَهُ حَيْثُ شَاءُوا وَ حُرِّمَ عَلَيْهِمُ الصَّدَقَةُ حَتَّى الْخَيَّاطُ يَخِيطُ قَمِيصاً بِخَمْسَةِ دَوَانِيقَ(هر دانق یک ششم درهم است)، فَلَنَا مِنْهُ دَانِقٌ إِلا مَنْ أَحْلَلْنَاهُ مِنْ شِيعَتِنَا- لِتَطِيبَ لَهُمْ بِهِ الْوِلَادَةُ ، إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ شَيْ‌ءٍ عِنْدَ اللَّهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْظَمَ مِنَ الزِّنَا إِنَّهُ لَيَقُومُ صَاحِبُ الْخُمُسِ(امام ع یا ذریه ) فَيَقُولُ يَا رَبِّ سَلْ هَؤُلَاءِ بِمَا أُبِيحُوا . [5]

پس این روایت هم سندش را می توان از راه تبدیل سند تصحیح نمود . و حضرت هم فرمود «عَلَى كُلِّ امْرِئٍ غَنِمَ أَوِ اكْتَسَبَ الْخُمُسُ مِمَّا أَصَابَ» و حتی خیاط که خیاطی می کند ،باید خمس آن را به امام ع بدهد . پس هر نوع درآمدی که از راه کسب برای انسان بیاید آن را شامل می شود .