درس خارج فقه استاد مرتضی ترابی

موضوع: کتاب الخمس /خمس ارباح مکاسب و فوائد /بررسی معنای لغوی و اقسام مئونه

بحث در مسئله 61 بود . ایشان فرمودند که : (مسألة 61) : المراد بالمؤنة مضافاً إلى ما يصرف في تحصيل الربح ما يحتاج إليه لنفسه و عياله في معاشه بحسب شأنه اللائق بحاله في لعادة من المأكل و الملبس و المسكن و ما يحتاج إليه لصدقاته‌ و زياراته و هداياه و جوائزه و أضيافه و الحقوق اللازمة له بنذر أو كفّارة أو أداء دين أو أرش جناية أو غرامة ما أتلفه عمداً أو خطأ، و كذا ما يحتاج إليه من دابّة أو جارية أو عبد أو أسباب أو ظرف أو فرش أو كتب، بل و ما يحتاج إليه لتزويج أولاده أو ختانهم، و نحو ذلك مثل ما يحتاج إليه في المرض و في موت أولاده أو عياله إلى غير ذلك ممّا يحتاج إليه في معاشه، و لو زاد على ما يليق بحاله ممّا يعدّ سفهاً و سرفاً بالنسبة إليه لا يحسب منها.[1]

مئونه دو قسم است : مئونه ای که برای تحصیل ربح خرج می شود مانند کسی که یک کارخانه ای درست کرده است که برای کارگران و هزینه های برق و مواد اولیه و موارد دیگر هزینه هایی کرده است ،این ها مئونه هایی هستند که در راه تحصیل ربح صرف شده است .

قسم دوم مئونه های هست که برای خود و عیالش به حسب شأنش نیاز دارد (مئونه معاش) چه برای مسائل دنیوی و چه برای مسائل اخروی باشد .

پس هر چیزی که انسان عادتاً به آن نیاز دارد و مطابق شأنش باشد ، مئونه محسوب می گردد و از ربح به دست آمده ، کم می شود و هر چه باقی ماند ، باید خمس آن را بدهد .

بررسی کلمه مئونة :

برای کلمه مئونه 5 نوع صیغه و اعلال به لحاظ لغوی قرار داده شده است .

1) مَفعُلَه از ریشه «أین» : مئونه . أین به معنای تعب و شدّت است . مئینه به واو قلب می شود و تبدیل به مئونه می شود.

2) مَفعُلَه از أون : أون به معنای خورجین یا عِدل است که بر انسان یک سنگینی دارد .

3) فَعُولَه : از ریشه مَأَنَ هست . به معنای اهتمام و اهمیت دادن است

4) فُعلَة از مَأنَ : مُؤنَة: أَمِيرُنَا مُؤنَتُه خَفِيفَه .

5) فُولة از مانَ مانند قال : مُونه . به معنای قیام به کفایت آمده است

در کتاب صحاح جوهری می گوید : مأن‌ :المَؤُونَةُ تُهمز و لا تهمز، و هى فعُولَةٌ. و قال الفراء: هى مَفْعُلَةٌ من الأَيْنِ، و هو التَعب و الشدَّة. و يقال هى مَفْعُلَةٌ من الأَوْنِ، و هو الخُرْجُ و العِدْلُ، لأنَّها ثِقلٌ على الإنسان. قال الخليل: و لو كانت مَفْعُلَةٌ لكانت مَئِينَةً مثل مَعيشة. و عند الأخفش يجوز أن تكون مَفْعُلَةٌ.[2]

در کتاب مصباح هم آمده است : [مأن]الْمَئُونَةُ: الثِّقْلُ وَ فِيهَا لُغَاتٌ إِحْدَاهَا عَلَى فَعُولَةٍ بِفَتْحِ الْفَاءٍ و بِهَمْزَةٍ مَضْمُومَةٍ وَ الْجَمْعُ مَئُونَاتٍ عَلَى لَفْظِهَا وَ (مَأَنْتُ) الْقَوْمَ (أَمْأَنُهُمْ) مَهْمُوزٌ بِفَتْحَتَيْنِ

و اللُّغَةُ الثَّانِيَةُ (مُؤْنَةُ) بِهَمْزَةٍ سَاكِنَةٍ قَالَ الشَّاعِرُ:أَمِيرُنَا مُؤَنَتُه خَفِيفَه وَ الْجَمْعُ (مُؤَنٌ) مِثْلُ غُرْفَةٍ و غُرَفٍ

و (الثَّالِثَةُ) (مُونَةٌ) بِالْوَاوِ وَ الْجَمْعُ (مُوَنُ) مِثْلُ سُورَةٍ وَ سُوَرٍ يُقَالُ مِنْهَا (مَانَهُ) (يَمُونُهُ) مِنْ بَابِ قَالَ. [3]

از نظر اعلال ، در مجموع 5 نوع اعلال دارد و از نظر معنا هم اشاره شد. پس می توان همه احتیاجات سرپرست خانواده و عیالش را در مئونه قرار بدهید .

مئونه تحصیل ربح :

مرحوم سید مئونه ها را دو قسم مطرح کردند : مئونه تحصیل ربح و مئونه معاش . اما آیا مئونه تحصیل ربح ، استثناء می شود قطعاً یا نه ، می فرماید که خیلی روشن و علی القاعده است و نیاز به روایت ندارد ؛چون اگر مئونه تحصیل استثناء نشود ، ربح گفته نمی شود . فرض مسئله را در جایی قرار بدهید که پول مخمسی (100میلیون) هست که خمسش داده شده است و این پول را وارد بازار می شود و یک مبلغی (20م ) در پایان سال اضافه شده است ولی هنوز پول کارگرها داده نشده است و مثلاً اگر 10 میلیون اضافه آمد ، می توان به آن ربح اطلاق کرد .

اما در جایی که شخصی اصل مالش خمس نداده و می خواهد با آن ربح به دست آمده ، ازدیاد ثروت کند ، در این جا اصل و فرع هر دو خمس دارد و همه هزینه های که برای تحصیل ربح می دهد خمس دارد چون برای معاش و زندگانی خود و عیالش نیست و مسئله مئونه صدق نمی کند و بحث ما در این جا نیست .

نکته ای که آقای خوئی ره در این جا دارند ، اگر در همین فرض که شخصی پول مخمسی دارد و آن را سرمایه برای ازدیاد ثروت قرار داده است ، در این جا گاهی خرج او به نحوی هست که برای دو سال نیاز دارد یعنی خرج های دو ساله ای باید انجام بدهد تا به ربح برسد ، آیا آنها هم کم می شود یا نه؟ یعنی خرج هایی امسال را از ربح به دست آمده کم می کند ولی خرج های سال قبل را هم کم می کند یا خیر؟

در این جا باید خرج هایی سال قبلش هم کم کند ؛ چون بدون کم نمودن آن خرج های سال های قبل ، ربح صدق نمی کند . و ظاهراً در این بیان اشکالی نیست .

مئونه معاش :

به چه دلیل باید مئونه را محصور در یک سال نمود ؟ مشهور بلکه اجماع بر این است که مئونه معیشت یک ساله معیار است . در مقابل این مشهور ، احتمالی مطرح شده است ولی قائل ندارد . مانند آقا رضا همدانی ره احتمالی مطرح کرده است که کسی بگوید مئونه دو سال را خارج می کنیم .

دلیل قول مشهور :

وجه اول : اجماع ؛ علماء و فقهای شیعه از متقدمین تا متاخرین همگی نظرشان این است که مئونه یک سال خارج می شود .

شیخ مفید در مقنعه : و كل ما فضل من أرباح التجارات و الزراعات و الصناعات عن المئونة و الكفاية في طول السنة على الاقتصاد‌ [4] .

سید مرتضی در انتصار : و يجب أيضا في كل ما فضل من أرباح التجارات و الزراعات و الصناعات عن المئونة و الكفاية من طول سنة على الاقتصاد .[5]

مرحوم شیخ در الخلاف : ...و إخراج مئونة الرجل لنفسه و مئونة عياله سنة و لم يوافقنا على ذلك أحد من الفقهاء. دليلنا: إجماع الفرقة و أخبارهم. [6]

مرحوم آیت الله العظمی بروجردی ره نسبت به ادعای اجماع شیخ ره در الخلاف می فرماید که شیخ طوسی ره که در این کتاب که خلاف اهل سنت نوشته اند ، ادعای اجماع می کنند ، این اجماع مصطلح که همه اتفاق داشته باشند نیست بلکه منظور این است که دهان مقابل را ببندند چون آنها روایات اهل بیت ع را قبول ندارد . ولی اهل سنت اجماع را (لا یجتمع امتی علی الخطأ ) قبول دارند ، در برابر این افراد ، به جایی که یگویند روایت چنین می فرماید ، تعبیر کرده اند که اجماع بر این است . در حالی که اجماعاتی که کتاب خلاف و غیر این کتاب که در مقابل اهل سنت هست ، به معنای خبر مرسل است و روایتی هست که معمولٌ به بوده و سندش هم ذکر نکرده است . از این راه می توان اشکالات شهید ثانی ره بر این اجماع را دفع نمود .