درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی
99/10/07
بسم الله الرحمن الرحیم
موضوع: كتاب الحج/الطواف /بحث تاریخی پیرامون مقام ابراهیم علیه السلام
بحث تاریخی پیرامون مقام ابراهیم علیه السلام
لازم است به این بحث اجمالا پرداخته و بگوئیم: آنچه از روایات استفاده می‌شود این است که سنگ مقام ابراهیم علیه السلام در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله متصل به دیوار خانه خدا در نزدیکی باب کعبه بوده است از جمله دو روایت:
1ـ صحیحه محمد بن مسلم، که گذشت.
2ـ روایتی که صدوق ره از زراره به نقل از امام باقر علیه السلام نقل کرده است:
ح2308: وَ قَالَ زُرَارَةُ بْنُ أَعْيَنَ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع أَدْرَكْتَ الْحُسَيْنَ ع قَالَ نَعَمْ أَذْكُرُ وَ أَنَا مَعَهُ فِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَ قَدْ دَخَلَ فِيهِ السَّيْلُ وَ النَّاسُ يَتَخَوَّفُونَ عَلَى الْمَقَامِ يَخْرُجُ الْخَارِجُ فَيَقُولُ قَدْ ذَهَبَ بِهِ السَّيْلُ وَ يَدْخُلُ الدَّاخِلُ فَيَقُولُ هُوَ مَكَانَهُ قَالَ فَقَالَ يَا فُلَانُ مَا يَصْنَعُ هَؤُلَاءِ فَقُلْتُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ يَخَافُونَ أَنْ يَكُونَ السَّيْلُ قَدْ ذَهَبَ بِالْمَقَامِ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَدْ جَعَلَهُ عَلَماً لَمْ يَكُنْ لِيَذْهَبَ بِهِ فَاسْتَقِرُّوا وَ كَانَ‌مَوْضِعُ الْمَقَامِ الَّذِي وَضَعَهُ إِبْرَاهِيمُ ع عِنْدَ جِدَارِ الْبَيْتِ فَلَمْ يَزَلْ هُنَاكَ حَتَّى حَوَّلَهُ أَهْلُ الْجَاهِلِيَّةِ إِلَى الْمَكَانِ الَّذِي هُوَ فِيهِ الْيَوْمَ فَلَمَّا فَتَحَ النَّبِيُّ ص مَكَّةَ رَدَّهُ إِلَى الْمَوْضِعِ الَّذِي وَضَعَهُ إِبْرَاهِيمُ ع فَلَمْ يَزَلْ هُنَاكَ إِلَى أَنْ وَلِيَ عُمَرُ فَسَأَلَ النَّاسَ مَنْ مِنْكُمْ يَعْرِفُ الْمَكَانَ الَّذِي كَانَ فِيهِ الْمَقَامُ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ أَنَا قَدْ كُنْتُ أَخَذْتُ مِقْدَارَهُ بِنِسْعٍ[النسع- بالكسر-: سير ينسج عريضا على هيئة أعنة النعال تشد به الرحال و القطعة منه نسعة و سمى نسعا لطوله]. فَهُوَ عِنْدِي فَقَالَ ائْتِنِي بِهِ فَأَتَاهُ فَقَاسَهُ ثُمَّ رَدَّهُ إِلَى ذَلِكَ الْمَكَانِ. [1]
« زراره بن اعین به امام باقر (ع) گفت: آیا [جدت] حسین (ع) را دیدی و اورا درک کردی؟ امام (ع) فرمود: آری. یادم می‌آید که با او در مسجد الحرام بودم، سیل آمد و وارد مسجد الحرام شد، مردم برای مقام می‌ترسیدند. گروهی که از مسجد خارج می‌شدند، می‌گفتند: سیل مقام را برد. عده‌ای که داخل مسجد الحرام می‌شدند می‌گفتند: مقام در جای خودش می‌باشد. امام (ع) فرمود: فلانی! این مردم چه می‌کنند؟ گفتم: خدا شما را پایدار بدارد، می‌ترسند که سیل مقام را ببرد. حضرت فرمودند: خداوند- عزّوجلّ- آنرا عَلَم و نشانه قرار داده است و چنین نیست که سیل آن را ببرد. پس آرام بگیرید. و جایگاه مقام که ابراهیم (ع) در نظر گرفته بود، کنار دیوار کعبه بود. مقام همچنان آنجا بود تا آنکه اهل جاهلیت آن را به مکانی که امروز قرار گرفته منتقل کردند»هنگامی که مکه به دست پیامبر خدا (ص) فتح شد، آن حضرت مقام را به جایگاه نخست که ابراهیم (ع) قرار داده بود برگرداند تا آنکه در خلافت عمر، او از مردم پرسید چه کسی جای مقام را می‌داند؟ مردی گفت: من جای آن را با نخی اندازه گرفته ام. عمر گفت: آن را بیاور، و او آورد، سپس مقام را به مکان فعلی منتقل کرد.مستفاد از حدیث دوم این است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در زمان فتح مکه آن را به دیوار خانه خدا چسبانید و خلیفه دوم آن را به مکان فعلی آن منتقل کرده است، چنین مضمونی با آنچه که صاحب جواهر ره از طبری نقل کرده، موافقت دارد، ایشان می‌فرماید:
" إنّ قریشا فی الجاهلیة کانت قد الصقته بالبیت خوفا علیه من السیول " واستمرّ کذلک فی عهد النبی صلی الله علیه وآله و عهد ابی بکر، فلما ولّی عمر ردّه الی موضعه الحالی، الذی هو مکانه فی زمن الخلیل علیه السلام.[2]
هرچند به نظر می‌رسد که ذیل روایت طبری را نمی‌توان پذیرفت؛ زیرا اگر مطلب همانگونه که باشد طبری آورده و محل مقام همین محل فعلی باشد، خود پیامبر صلی الله علیه وآله برای انتقال آن، شایسته بودند.
البته آنچه از ازرقی (متوفای 222) در کتاب "اخبار مکه" آورده شده غیر از آن است که در روایات گذشت، ایشان معتقد است که محل سنگ مقام ابراهیم علیه السلام در زمان جاهلیت و عصر پیامبر صلی الله علیه وآله و ابوبکر و عمر، همین محل فعلی بوده ولی در زمان خلافت عمر، سیل آن را به منطقه پائین مکه برد و پس از آنکه انرا پیدا کردند به دیوار خانه خدا چسباندند و وقتی عمر در ماه رمضان به مکه آمد، آن را به مکان فعلی برگرداند، در این کتاب آمده است: حتی جاء سیل فی خلافة عمر بن خطاب یقال له: سیل ام نهشل، فاحتمل المقام من موضعه هذا فذهب به حتی وجد بأسفل مکة، فأتی به فربط الی أستار الکعبة فی وجهها، وکتب فی ذلک الی عمر ، فأقبل عمر فدخل بعُمرة فی شهر رمضان وقد غُبی موضعه و عفاه السیل، فدعا عمر بالناس فقال: اُنشدالله عبداً عنده علم فی هذا المقام
فقال المطلب بن أبی وداعة السهمی : أنا یا امیرالمومنین عندی ذلک فقد کنت أخشی علیه هذا فأخذت قدر من موضعه الی الرکن و من موضعه الی باب الحج، و من موضعه الی زمزم بمقاط، و هو عندی فی البیت، فقال له عمر: فاجلس عندی و أرسل الیها فأتی بها فمدّها فوجدها مستویة الی موضعه هذا، فسأل الناس و شاورهم فقالوا: نعم، هذا موضعه، فلمّا إستثبت ذلک عمر و حقّ عنده أمر به فأعلم ببناء ربخة تحت المقام ثم حوله فهو فی مکانه هذا الی الیوم.[3]
