درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/الطواف /ادامه مساله 13 (فاصله بین مقام و بیت در همه اطراف بیت)

لازم به ذکر است که این فراز از صحیحه محمدبن مسلم (والحد قبل الیوم ... من نواحی البیت کلها) مستند قول مشهور فقها قرار گرفته که مبدأ مسافت را از جانب حجراسماعیل علیه السلام نیز از دیوار کعبه محاسبه کرده‌اند نه از دیوار حجر اسماعیل علیه السلام، و مطاف را عبارت از فاصله بین مقام ابراهیم علیه السلام و بیت از همه اطراف چهارگانه (حتی از جانب حجر اسماعیل ع) قرار داده‌اند نه فقط در سه ناحیه دیگر.

برای روشن‌تر شدن محدوده مطاف خصوصا در پشت حجر اسماعیل علیه السلام لازم است فرازی از صحیحه محمدبن مسلم را که مستند فتوای مشهور فقهای شیعه قرار گرفته و مبدأ مسافت را در همه اطراف (حتی در جهت حجر اسماعیل ع) از دیوار کعبه قرار داده‌اند، مورد ملاحظه قرار دهیم:

عن محمد بن مسلم قال: سألته عن حد الطواف بالبيت الذي من خرج عنه لم يكن طائفا بالبيت، قال: كان الناس على عهد رسول الله صلى الله عليه وآله يطوفون بالبيت والمقام و أنتم اليوم تطوفون ما بين المقام و بين البيت، فكان الحد موضع المقام اليوم، فمن جازه فليس بطائف، والحد قبل اليوم واليوم واحد قدر ما بين المقام وبين البيت من نواحي البيت كلها، فمن طاف فتباعد من نواحيه أبعد من مقدار ذلك كان طائفا بغير البيت بمنزلة من طاف بالمسجد لأنه طاف في غير حد و لا طواف له.[1]

لذا می‌گوئیم: دو احتمال در مورد فرمایش معصوم علیه السلام وجود دارد آنجا که فرموده است:

"قدر ما بین المقام وبین البیت من نواحی البیت کلها"

1ـ امام علیه السلام در مقام بیان مقدار فاصله طائف از بیت است که در تمام جوانب چهارگانه کعبه نباید فاصله طائف از بیت بیشتر از مقدار فاصله بین بیت و مقام باشد، بنابراین نباید در جانب حجر نیز بیشتر از 5/26 ذراع از بیت فاصله پیدا کند.

لازمه چنین احتمالی ضیق شدن مطاف در جانب حجراسماعیل (ع) است یعنی محدود مطاف در آن قسمت به حدود 3متر تقلیل پیدا می‌کند؛ زیرا اگر بیش از آن فاصله بگیرد فاصله‌اش از بیت، بیشتر از مقدار مورد نظر (5/26ذراع) خواهد شد.

2ـ امام علیه السلام در مقام بیان مقدار مسافتی است که طائف می‌تواند در اطراف بیت در این مسافت، طواف نماید و این مسافت در تمام جوانب کعبه به اندازه فاصله بین بیت و مقام بوده و مساوی است، لذا مسافتی که در حجر اسماعیل(ع) وجود دارد همان مسافتی است که در سه جانب دیگر است.

لازمه این احتمال این است که مطاف در جهت حجر اسماعیل علیه السلام نیز وسیع‌تر از سه متر باشد و مبدأ مسافت مطاف در این قسمت همان دیوار حجر همراه با رعایت انحناء آن باشد، و به نظر می‌رسد که احتمال اوّل ترجیح و اولویتی نسبت به احتمال دوم ندارد.

ما مدعی هستیم که می‌توان دو مؤید بر احتمال دوم آورده و آن را تقویت نمود:

1ـ پیامبر مکرم اسلام صلی الله علیه وآله در سال هفتم هجری که با اصحاب، برای انجام عمره قضا وارد مکه شدند تمام کسانی که در سال قبل (سال ششم) از انجام عمره محروم شده بودند با آن حضرت همراه بودند و روشن است که طواف نمودن چنین جمع کثیری در فاصله محدوده سه متری ممکن نیست، چون پیامبر صلی الله علیه وآله در سال ششم هجری به قصد انجام عمره به مکه حرکت کردند ولی با ممانعت مشرکین مکه مواجه شدند و پس از اینکه پیمان صلحی را در منطقه‌ی حُدیبیه که در فاصله 20کیلومتری مکه است بستند، به مدینه برگشتند و سال هفتم (سال بعد) همه آن افراد برای انجام عمره قضا، پیامبر صلی الله علیه وآله را همراهی کردند.

لذا ابن هِشام در گزارش خود آورده است:

ثم استلم (النبی صلی الله علیه وآله) الركن ، و خرج يُهَروِلُ و يُهَروِلُ أصحابُه معه ، حتى إذا واراه البيت منهم ، واستلم الركن اليماني مشى حتى يستلم الركن الأسود ، ثم هرول كذلك ثلاثة أطواف ، و مشى سائرها . [2]

با توجه به اینکه حدود هفتصد نفر در غزوه حدیبیه حاضر بودند و وقتی در سال ششم از انجام عمره ممانعت شدند در سال هفتم همگی برای انجام عمره قضا حاضر شدند و ظاهرا همه آنها بلااستثناء در انجام عمره قضا شرکت داشتند و روشن است که طواف چنین جمعیتی در زمان کوتاه در فضای تنگ سه متری، ملازم با حرج خواهد بود و اگر طواف در چنین محدوده‌ای واجب بود، باید از سوی پیامبر صلی الله علیه وآله تصریح می‌شد.

از آنچه گفته شد روشن می‌شود که مطاف در جانب حجر اسماعیل علیه السلام نیز از همان وسعت جوانب دیگر برخوردار بوده است.

2ـ مسأله محدوده مطاف از مسائل عام البلوی است لذا اگر مطاف در جانب حجر اسماعیل(ع) ضیق بود حتما در روایات وارد می‌شد و یا از سوی اصاحب مورد سوال قرار می‌گرفت، در حال که در هیچ روایتی وارد نشده است.

اقوی از نظر ما این است که؛ مسافت مطاف در جانب حجر نیز همانند جوانب دیگر 5/26 ذراع است، هرچند در صورت امکان، انجام طواف در محدوده سه متری مطابق احتیاط خواهد بود، وگرنه طواف در خارج آن نیز کفایت می‌کند.