درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/الطواف /عروض بیماری در اثناء طواف(تعابیر مختلف از اثناء طواف)

در بررسی روایات نیز وجود اختلاف در تعبیر از ملاک به چشم می‌خورد که به برخی از موارد اشاره می‌کنیم:

عنوان "انجام چهار شوط یا عدم آن" در یک مورد از کلام معصوم علیه‌السلام در رابطه با مریضی مرد در حال طواف، در روایت اسحاق بن عمار از امام کاظم علیه‌السلام وارد شده است:[1]

ح2: و عن عدة من أصحابنا، عن سهل بن زياد، عن الحسن بن محبوب، عن علي بن رئاب، عن إسحاق بن عمار، عن أبي الحسن عليه السلام في رجل طاف طواف الفريضة ثم اعتل علة لا يقدر معها على إتمام الطواف، فقال: إن كان طاف أربعة أشواط أمر من يطوف عنه ثلاثة أشواط فقد تم طوافه، و إن كان طاف ثلاثة أشواط و لا يقدر على الطواف فإن هذا مما غلب الله عليه، فلا بأس بأن يؤخر الطواف يوما و يومين، فإن خلته العلة عاد فطاف أسبوعا، و إن طالت علته أمر من يطوف عنه أسبوعا و يصلي هو ركعتين و يسعى عنه، و قد خرج من إحرامه و كذلك يفعل في السعي و في رمي الجمار.

اما عنوان تجاوز از نصف در چهار مورد وارد شده است:

1ــــ مرسل جمیل که قبلا گذشت.[2]

2ـــــ در مورد زنی که در اثناء طواف، حائض شده است و ابراهیم بن اسحاق آن را با واسطه از امام صادق علیه‌السلام روایت کرده است.[3]

ح4: و باسناده عن ابن مسكان، عن إبراهيم بن إسحاق، عمن سأل أبا عبد الله عليه السلام عن امرأة طافت أربعة أشواط و هي معتمرة ثم طمثت، قال: تم طوافها و ليس عليها غيره و متعتها تامة، و لها أن تطوف بين الصفا و المروة لأنها زادت على النصف و قد قضت متعتها فلتستأنف بعد الحج، و إن هي لم تطف إلا ثلاثة أشواط فلتستأنف الحج فان أقام بها جمالها بعد الحج فلتخرج إلى الجعرانة أو إلى التنعيم فليعتمر.

البته عنوان "اربعة أشواط" در کلام سائل وارد شده است نه در کلام امام علیه‌السلام و آنچه در کلام امام علیه‌السلام وارد شده است زیادی بر نصف است، فلذا محتمل است که ملاک، زیادی بر نصف باشد، خواه به چهار شوط رسیده باشد یا نه.

3ــــ روایت ابوبصیر از امام صادق علیه‌السلام:[4]

ح1: محمد بن يعقوب، عن محمد بن يحيى، عن سلمة بن الخطاب، عن علي بن الحسن، عن علي بن أبي حمزة، ومحمد بن زياد، عن أبي بصير، عن أبي عبد لله عليه السلام قال: إذا حاضت المرأة و هي في الطواف بالبيت و بين الصفا و المروة فجاوزت النصف فعلمت ذلك الموضع، فإذا طهرت رجعت فأتمت بقية طوافها من الموضع الذي علمته، فان هي قطعت طوافها في أقل من النصف فعليها أن تستأنف الطواف من أوله.

4ـــــ روایت احمد بن عمر الحلال از امام کاظم علیه‌السلام:[5]

ح2: و عنه، عن أحمد بن محمد، عمن ذكره، عن أحمد بن عمر الحلال، عن أبي الحسن عليه السلام قال: سألته عن امرأة طافت خمسة أشواط ثم اعتلت، قال: إذا حاضت المرأة و هي في الطواف بالبيت أو بالصفا و المروة و جاوزت النصف علمت ذلك الموضع الذي بلغت، فإذا هي قطعت طوافها في أقل من النصف فعليها أن تستأنف الطواف من أوله.

همانگونه که ملاحظه شد عنوان "تجاوز از نصف" در چهار مورد (یکی در مورد حدث در اثناء طواف و سه مورد درباره حیض زن در اثناء طواف) وارد شده است و تعبیر به اکمال شوط چهارم در یک مورد (مریضی مرد در اثناء طواف) وارد شده است لذا لازم است به نحوی بین آنها جمع کنیم.

می‌توان ملاک بودن تجاوز از نصف را با توجه به موارد ذیل، قائل شد و تعبیر به "اتمام چهار شوط" را به آن حمل نمود:

1ــــ چنین تعبیری همانگونه که گذشت در تعبیرات فقهای بزرگوار، فراوان به چشم می‌خورد و اکثرا چنین تعبیری دارند، هر چند در مسالک[6] و مدارک[7] آن را به اتمام چهار شوط، ارجاع داده‌اند و صاحب جواهر[8] نیز تفسیر تجاوز از نصف به چهار شوط را به حاشیه کرکی نسبت داده‌اند.

2ــــ همانگونه که گذشت تعبیر به تجاوز از نصف در چهار روایت وارد شده است در حالی که عنوان چهار شوط فقط در یک روایت وارد شده است.

3ـــــ در روایت ابراهیم بن اسحاق (که گذشت)[9] با اینکه سائل به چهار شوط تصریح کرده بود ولی امام علیه‌السلام تجاوز از نصف را مورد اعتنا قرار دادند و در مقام تصحیح طواف فرمودند: "لأنها زادت علی النصف" و نفرمودند: بلغت اربعة اشواط، همانگونه که اگر ملاک، اکمال چهار شوط بود مناسب‌تر این بود که در شق دوم بفرماید: و إن هی لم تطف اربعة اشواط و حال آنکه فرمودند: "و إن کان طاف ثلاثة اشواط" و در عدم بلوغ به چهار شوط بین سه شوط و سه شوط و نصف و یا سه شوط و سه چهارم شوط و یا سه شوط و چهار پنجم تفاوتی وجود ندارد و وجهی برای اختصاص دادن سه شوط به ذکر وجود ندارد.

اشکال

امام علیه‌السلام در ذیل روایت، در مقام بیان عدم اعتناء به سه شوط، فرمودند:

"و إن هی لم تطف الاّ ثلاثة اشواط فلتستأنف" پس معلوم می‌شود که ملاک، کامل بودن شوط است نه شوط ناقص، و اگر ملاک، تجاوز از نصف بود می‌فرمود: و إن لم تزد علی النصف.

جواب:

امام علیه‌السلام در مقام تصریح به حکم یک صورت است که عبارت از انجام سه شوط است و در مقام بیان حکم صورت دیگر یعنی بیشتر از سه شوط و عدم تجاوز از نصف نبوده است؛ زیرا با توجه به تعلیل مذکور، حکم چنین صورتی روشن بود.

اما اینکه در روایت اسحاق بن عمار( که گذشت) در صورتی که مریضی پس از شوط چهارم باشد امر به بناگذاری شده ولی در سه شوط امر به از سر گرفتن طواف نموده است، در حالی که اگر ملاک، تجاوز از نصف بود لازم بود بفرماید: و إن طاف ثلاثة اشواط أو زاد علیها و لم یتجاوز النصف؛ وجهش این است که امام علیه‌السلام درصدد بیان حکم تمام صورتها نبوده بلکه فقط حکم یک صورت را فرموده‌اند، مضاف بر اینکه فرض کلام امام علیه‌السلام جائی است که قدرت بر بیشتر از سه شوط ندارد، لذا ذکر حکم کسی که بیش از سه شوط انجام داده و از نصف تجاوز نکرده مناسب نیست.