درس خارج فقه استاد سید محمد واعظ‌موسوی

موضوع: كتاب الحج/الطواف /فرع دوم از مسئله 23: و لو شك قبل الوصول في أن ما بيده السابع أو الثامن ـــ مثلا ـــــ بطل

فرع دوم از مسئله 23: و لو شك قبل الوصول في أن ما بيده السابع أو الثامن ـــ مثلا ـــــ بطل‌...[1]

فرع دوم از چهار فرعی که در این مسئله مطرح شده است شک بین 7و8 در اثناء شوط است مثل اینکه در اثناء شوط شک می‌کند که تا حالا شش و نیم شوط بجا آورده است و یا هفت و نیم شوط، فلذا وقتی به رکن حجر الاسود برسد شوط هفتم تمام می‌شود یا شوط هشتم؟

تفاوتی که بین این فرع با فرع قبلی وجود دارد این است که شک در فرع قبلی متمحض در زیادة بود و در حال شک، احتمال نقیصه وجود نداشت، در حالی که در این فرع، طواف کننده در حال شک احتمال می‌دهد که آنچه انجام می‌دهد جزء طواف است و اگر انجامش ندهد طوافش ناقص خواهد شد و نیز احتمال می‌دهد که آنچه انجام می‌دهد زائد بر طواف است و اگر شوط را به پایان برساند زیاده خواهد بود فلذا امرش دائر بین نقص در صورت قطع طواف و زیاده در صورت استمرار طواف است.

حضرت امام خمینی ره در این فرع حکم به بطلان نموده و در این فتوی از شهرت ادعائی تبعیت نموده است بنابراین لازم است ابتدا مقتضای قاعده اولیه را مورد بحث قرار دهیم و سپس به بحث از مقتضای قاعده ثانویه بپردازیم:

اما مقتضای قاعده اولیه:

چون اتیان شوط هفتم مورد تردید است بنابراین استصحاب عدم اتیان شوط هفتم را جاری کرده و بنا را بر یقین به عدم اتیان شوط هفتم گذاشته و عمل را ادامه می‌دهد به طوری که اگر شوطی را که به آن مشغول است اضافه نیز باشد به سبب عمل به حکم ظاهری بخشیده شده است، بنابراین اگر چه امر، دائر بین زیاده و نقیصه است ولی چون اصل عدم زیاده جریان پیدا می‌کند، نقیصه مطابق با اصل خواهد بود.

اما مقتضای ادله ثانویه:

به نظر می‌رسد که وجوهی برای بطلان این فرع می‌توان اقامه نمود:

وجه اول: روایات متضافره‌ای که بر لزوم اعاده طواف در صورت شک بین 6و7 دلالت می‌کنند البته مورد این روایات فرع سوم و چهارم است اما برای استدلال در این فرع نیز صلاحیت دارند:

1ــــ صحیح حلبی از امام صادق علیه‌السلام:[2]

ح9: و عن علي بن إبراهيم، عن أبيه، عن ابن أبي عمير، عن حماد، عن الحلبي عن أبي عبد الله عليه السلام في رجل لم يدر ستة طاف أو سبعة، قال: يستقبل.

2ــــــ صحیح معاویة بن عمار از امام صادق علیه‌السلام:[3]

ح2: و عنه، عن النخعي، عن ابن أبي عمير، عن معاوية بن عمار، عن أبي عبد الله عليه السلام في رجل لم يدر أستة طاف أو سبعة؟ قال: يستقبل.

و نیز روایات دیگری که در فرع سوم و چهارم خواهیم آورد.

اطلاق این روایات، همانگونه که شک در اثناء طواف و قبل از رسیدن به حجر الاسود را شامل می‌شود شک بعد از فراغ شوط و رسیدن به حجر الاسود را نیز شامل می‌شود بنابراین اگر چند قدم از رکن بگذرد و شک کند که در شوط ششم است یا شوط هفتم؟ صدق می‌کند که طائف بین شوطهای 6و7 شک دارد هر چند به حجر الاسود نرسیده و شوط تمام نشده است بلکه می‌توان گفت که اختصاص حصول شک بین 6و7 به زمان وصول به حجر الاسود، اختصاص به فرد نادر است؛ زیرا در غالب موارد، شک در اثناء شوط و قبل از رسیدن به حجر است.

اشکال بر این وجه اول:

به دو جهت، ارتباطی بین این دو روایت و فرع مورد بحث وجود ندارد:

الف: اختلاف در زمان شک، ظرف شک در روایات، زمان وصول به حجر الاسود است و در این هنگام شک می‌کند که آیا 6 شوط انجام داده یا 7شوط؟

و حال آنکه ظرف شک در فرع مورد بحث در اثناء طواف است به طوری که شک بین 6و7 بازگشتش به این است که شوطی که مشغول به آن است بعد از شوط ششم است یا هفتم؟

ب: اختلاف در متعلق شک، چرا که متعلق شک در روایات عبارت از شوط کامل است و حال آنکه متعلق شک در ما نحن فیه شوط ناقص است هر چند در هر دو مورد، امر دائر بین زیاده و نقیصه است.