درس خارج فقه استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: حج/استطاعت /ادامه فرع اول از مساله 50

کلامی از امام صادق در خصوص تفسیر آیه شریفه ﴿وَيْلٌ لِلْمُشْرِكِين الَّذِينَ لاَ يُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ﴾[1] وجود دارد که ثابت می‌کند عذاب و یا عقاب این اشخاص تنها به خاطر کفر و عدم اعتقادشان به روز قیامت است و إلا فرائض و واجبات بر کفار واجب نشده مگر اینکه ایمان بیاورند.

«أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَبِي جَمِيلٍ [جَمِيلَةَ] عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ‌ قَالَ لِي أَبُوعَبْدِ اللَّهِ: يَا أَبَانُ أَ تَرَى أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ طَلَبَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ زَكَاةَ أَمْوَالِهِمْ وَ هُمْ يُشْرِكُونَ بِهِ حَيْثُ يَقُولُ: «وَ وَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ الَّذِينَ لا يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ‌» قُلْتُ لَهُ: كَيْفَ ذَلِكَ جُعِلْتُ فِدَاكَ فَسِّرْهُ لِي؟ فَقَالَ: وَيْلٌ لِلْمُشْرِكِينَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا بِالْإِمَامِ الْأَوَّلِ وَ هُمْ بِالْأَئِمَّةِ الْآخِرِينَ كَافِرُونَ، يَا أَبَانُ إِنَّمَا دَعَا اللَّهُ الْعِبَادَ إِلَى الْإِيمَانِ بِهِ فَإِذَا آمَنُوا بِاللَّهِ‌ وَ بِرَسُولِهِ‌ افْتَرَضَ‌ عَلَيْهِمُ‌ الْفَرَائِض‌».[2]

مرحوم فیض کاشانی این اشکال را مطرح کرده و تصریح می‌کند: «هذا الحديث يدلّ على ما هو التحقيق عندي من انّ الكفار غير مكلّفين بالاحكام الشرعيّة ما داموا باقين على الكفر».[3]

این روایت اگر چه دلالتش واضح و روشن است و امکان مناقشه ندارد لکن از نظر سند به أبی جمیل ضعیف دانسته شده، چون این شخص مجهول است و لذا نمی‌شود به سند این روایت اعتنا کرد. البته در بعضی از نسخ، أبی‌جمیله آمده که منظور مفضل بن صالح است که توثیق ندارد و بلکه برخی هم او را تضعیف کرده‌اند.[4]

    1. آیاتی که دلالت بر هدایتگری قرآن کریم برای همه مردم دارند. مثل: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً﴾[5] ، ﴿مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِي وَ مَنْ يُضْلِلْ فَأُولٰئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾[6] ، ﴿قُلْ يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَكُمُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَ مَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ﴾[7] .

هدایتگری امری اعم از امور اعتقادی و عملی است.

نتیجه: این آیات دلالت بر تکلیف کفار بر فروع دارد کما اینکه مکلف به اصول هم هستند.

دلیل دوم: روایات

    1. خبر ابان بن عثمان: «عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مُحَمَّدٍ‌ الثَّقَفِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ جَمِيعاً عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِي عَبْدِاللَّهِ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ أَعْطَى مُحَمَّداً شَرَائِعَ نُوحٍ وَ إِبْرَاهِيمَ وَ مُوسَى وَ عِيسَى إِلَى أَنْ قَالَ ثُمَّ افْتَرَضَ عَلَيْهِ فِيهَا الصَّلَاةَ وَ الزَّكَاةَ وَ الصِّيَامَ وَ الْحَجَّ وَ الْأَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ النَّهْيَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ الْجِهَادَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ زَادَهُ الْوُضُوءَ وَ أَحَلَّ لَهُ الْمَغْنَمَ وَ الْفَيْ‌ءَ وَ جَعَلَ لَهُ الْأَرْضَ مَسْجِداً وَ طَهُوراً وَ أَعْطَاهُ الْجِزْيَةَ وَ أَسْرَ الْمُشْرِكِينَ وَ فِدَاهُمْ».[8]

تقریب استدلال: در این روایت می‌فرماید احکام اسلام یک سری احکام سهله و سمحه است که در شرائع سابق نظیر آن احکامی بود که اشخاص به مشقت می‌افتادند و این مشعر است به اینکه تکالیف سمحه‌ای که در اسلام جعل شده نسبت به کفاری که سابقاً تکالیف مشکلی برایشان بود این تکالیف آسان است.

    2. روایت سلیمان بن خالد: «مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بْنِ بَابَوَيْهِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ‌ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِاللَّهِ أَخْبِرْنِي عَنِ الْفَرَائِضِ الَّتِي فَرَضَ اللَّهُ عَلَى الْعِبَادِ مَا هِيَ ؟ قَالَ: شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ إِقَامُ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ وَ إِيتَاءُ الزَّكَاةِ وَ حِجُّ الْبَيْتِ وَ صِيَامُ شَهْرِ رَمَضَانَ وَ الْوَلَايَةُ فَمَنْ أَقَامَهُنَّ وَ سَدَّدَ وَ قَارَبَ وَ اجْتَنَبَ كُلَّ مُسْكِرٍ دَخَلَ الْجَنَّةَ».[9]

چون لفظ «عباد» عام است شامل کفار و مسلمین می‌شود و تبعاً امام هم جوابی که می‌دهد مطابق با سوال راوی است و سوال راوی سوال از تکالیف کل عباد بود به تبع پاسخ امام هم منطبق با آن سوال خواهد بود.

    3. روایت حماد بن عثمان: «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِيمِ الْقَصِيرِ قَالَ: كَتَبْتُ مَعَ عَبْدِالْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ‌ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ أَسْأَلُهُ عَنِ الْإِيمَانِ‌ مَا هُوَ؟ فَكَتَبَ إِلَيَّ مَعَ عَبْدِالْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ‌ اللَّهُ‌ عَنِ الْإِيمَانِ وَ الْإِيمَانُ هُوَ الْإِقْرَارُ بِاللِّسَانِ وَ عَقْدٌ فِي الْقَلْبِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ و ...».[10]

تقریب استدلال: کفار بلاشک مکلف به ایمان هستند و از آنجا که ایمان در این روایت تفسیر شده به اقرار به لسان و عقد القلب و عمل به ارکان، دلالت دارد بر اینکه کفار همانطوری که مکلف به اصول هستند ـ مثل شهادتین ـ مکلف به احکام فرعیه هم هستند که در این روایت به ارکان الایمان تعبیر شده است.