درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: مقصد پنجم/مدالیل/افعال و تقاریر شارع

مقصد پنجم: بررسی مدالیل افعال و تقاریر شارع

در گذشته در مقام بیان امور مقدماتی و مبادی تصوریۀ علم اصول، تعریف علم اصول و موضوع آن بیان گردید.

در تعریف علم اصول بیان شد که «علم الاصول هو العلم بالقواعد التی من شأنها التعرّف علی الاحکام الشرعیّة من الامور التی صدر من الشارع فی مقام التشریع»؛ علم اصول عبارت است از علم به قواعدی که تنها شأنیّت آنها آگاهی از احکام شرعی از طریق اموری که شارع در مقام جعل شرعی صادر می‌نماید؛

و اما در تعریف موضوع علم اصول بیان شد موضوع علم اصول عبارت است از «الامور التی صدرها الشارع فی مقام الجعل الشرعی» یعنی الفاظ، افعال و تقاریر؛ و امّا کتاب، سنّت، اجماع و امثال آنها که در بیانات مشهور اصولیون به عنوان موضوع علم اصول مطرح شده است، در حقیقت طرق موصله به الفاظ، افعال و تقاریر شارع هستند که موضوع علم اصول می‌باشند، نه نفس موضوع علم اصول.

همچنین در بحث از امور مقدماتی، ضمن یک مبحث جداگانه ابتدا به طرح روش‌های مختلف تبویب مباحث علم اصول از نگاه اصولیونی همچون شیخ مفید «رحمة الله علیه» در تذکره، سید مرتضی «رحمة الله علیه» در ذریعه، شیخ طوسی «رحمة الله علیه» در عده، متأخرین، متأخر المتأخرین و معاصرین پرداخته شد و سپس با توجه به نظریۀ مختار در تعریف علم اصول و موضوع علم اصول و اینکه اموری که در مقام جعل شرعی از شارع مقدس صادر می‌شوند، الفاظ اعم از مفرده و ترکیبیه، افعال و تقاریر شارع می‌باشند، تبویب جدیدی برای علم اصول بیان گردید.

بیان شد در علم اصول از قواعدی بحث می‌شود که بدون واسطه یا باواسطه به عنوان کبرای استدلال در جهت استنباط احکام شرعی قرار می‌گیرند و این قواعد یا مربوط به مدلول الفاظی است که شارع مقدس در مقام ابلاغ احکام شرعی به کار گرفته است، یا مربوط به افعال و تقاریری است که از شارع مقدس در مقام ابلاغ وظائف شرعیه رسیده است یا مربوط به احوال و عوارض مدالیل این الفاظ، افعال و تقاریر است و یا مربوط به اعتبار طرق و مدارکی است که این الفاظ، افعال و تقاریر، از آن طرق به ما رسیده است.

بر این اساس، تحقیق این قواعد و روشن شدن تمام زوایای بحث، مستدعی آن است که بعد از بیان مباحث مقدماتی مانند تعریف، موضوع و غرض از علم اصول، هر یک از این زوایا در مقصد مستقلی مورد بحث و بررسی قرار گیرد. به همین جهت می‌توان مباحث علم اصول را در یک نگاه کلی ذیل چند مقصد و یک خاتمه پی‌گیری نمود:

مقصد اول: بررسی مدالیل الفاظ مفردۀ مستعمله در لسان شارع.

مقصد دوم: بررسی احوال مدالیل الفاظ مفردۀ مستعمله در لسان شارع مانند مقدمه واجب.

مقصد سوم: بررسی مدالیل الفاظ مرکبه و جملات مستعمله در لسان شارع مانند بحث از عموم و اطلاق و بحث از مفاهیم.

مقصد چهارم: بررسی احوال مدلالیل الفاظ مرکبه و جملات مستعمله در لسان شارع مانند مسألۀ سرایت و عدم سرایت اجمال مخصص به عام.

مقصد پنجم: بررسی مدالیل افعال و تقاریر شارع.

مقصد ششم: بررسی احوال مدالیل افعال و تقاریر شارع.

مقصد هفتم: بحث از طرق موصله به آنچه در مقام جعل شرعی صادر شده است.

مقصد هشتم: بحث از احوال طرق موصله مانند تعادل و تراجیح.

خاتمه: مباحث اصول عملیه.

تاکنون پس از بیان مباحث مقدماتی مانند تعریف، موضوع و غرض از علم اصول، در مقصد اول به تعیین قواعد اصولی جاری در جهت تشخیص مدالیل الفاظ مفردۀ مستعمله در لسان شارع پرداخته شد و این قواعد در هشت مبحث یعنی مسألۀ وضع، حقیقت شرعیه، صحیح و اعم، اشتراک، استعمال لفظ در اکثر از معنای واحد، مشتق، اوامر و نواهی به صورت مفصل بیان گردید. همچنین در مقصد دوم به تعیین قواعد اصولی جاری در جهت تشخیص احوال مدالیل الفاظ مفردۀ مستعمله در لسان شارع پرداخته شد و این قواعد در پنج مبحث یعنی مقدمۀ واجب، مسألۀ ضد، اجتماع امر و نهی، اقتضاء نهی للفساد و مسألۀ تعلّق اوامر به طبیعت و افراد بیان گردید.

همچنین در مقصد سوم به تعیین قواعد اصولی جاری در جهت تشخیص مدالیل الفاظ مرکبه و جملات مستعمله در لسان شارع پرداخته شد و این قواعد در قالب پنج مبحث یعنی مفاهیم، عام و خاص، مطلق و مقید، مجمل و مبیّن و نسخ بیان گردید و همچنین در مقصد چهارم به تعیین قواعد اصولی جاری در جهت تشخیص احوال مدالیل الفاظ مرکبه و جملات مستعمله در لسان شارع پرداخته شد و این قواعد در سه مبحث یعنی احوال مفاهیم، احوال عام و خاص و احوال مطلق و مقید بیان گردید.

در ادامه به طرح مقصد پنجم یعنی بررسی مدالیل افعال و تقاریر شارع در قالب مباحث مختلف خواهیم پرداخت.