درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: مباحث علم اصول/مقصد پنجم: بررسی مدالیل افعال و تقاریر شارع /مبحث اول: اهمیت بحث؛ مبحث دوم: پیشینه تاریخی بحث

مقصد پنجم: بررسی مدالیل افعال و تقاریر شارع

از آنجا که علی التحقیق، تقریر نیز نوعی از فعل شارع محسوب می‌شود کما هو ظاهر کلمات بعض القدماء، هر دو امر ذیل یک مقصد بررسی خواهد شد. بحث در این مقصد نیز ذیل چند مبحث پی‌گیری می‌شود.

مبحث اول: اهمیت بحث

بحث از تعیین مدلول فعل و تقریر شارع از مباحثی است که اهمیت و جایگاه ویژۀ آن در استنباط احکام شرعی در ابواب مختلف فقهی کمتر از اهمیت و جایگاه بحث از تعیین مدالیل الفاظ شارع نیست.

شاهد بر این مسأله آن است که فقهای امامیه و عامه در موارد فراوان، در مقام اثبات احکام وضعیه و تکلیفیه به فعل اثباتی و یا سلبی و یا تقریر شارع مقدس استناد می‌نمایند؛ به خصوص استناد فقهاء به فعل النبیّ (ص) که کمتر بابی از ابواب فقهی خالی از آن است.

دلیل برخورداری این بحث از چنین جایگاه بزرگی آن است که فعل و تقریر شارع نیز همچون قول او یکی از ابزارهایی است که شارع مقدس کثیراً برای تفهیم مجعولات شرعی به مکلّفین از آن استفاده نموده است و صرف اینکه استفاده شارع از قول نسبت به فعل و تقریر بیشتر می‌باشد موجب بی‌اهمیت شدن جایگاه فعل و تقریر نخواهد بود.

ولی با وجود آنکه استناد به فعل و تقریر شارع در کتب فقهی اعصار اخیر نیز همچون کتب فقهی سابق بر آنها، متداول می‌باشد، بحث از این عنصر مهم و تأثیرگذار در استنباط احکام فقهی در اعصار اخیره از علم اصول کنار گذاشته شده است.

مبحث دوم: پیشنیۀ تاریخی بحث

این بحث در میان عامّه، اوّل بار در قرن چهارم که از مهمترین قرون تدوین علم اصول می باشد در کتاب الفصول فی الاصول جصّاص مطرح شده است. ایشان در دو موضع راجع به افعال پیامبر اکرم (ص) بحث مختصری ارائه نموده‌اند: یکی در باب «ما یقع به البیان» که بعد از مطرح کردن دو فصل «البیان من الرسول بالقول» و «البیان من الرسول بالکتابة»، فصلی را تحت عنوان «البیان من الرسول بالفعل»[1] باز نموده و مختصراً راجع به فعل نبیّ (ص) بحث می‌نماید؛ و دیگری در باب «القول فی افعال النبی».[2]

در قرن پنجم ابن شهاب در کتاب رسالةٌ فی اصول الفقه پس از بحث از فصل اوّل یعنی «الکتاب»، در ابتدای فصل دوّم یعنی «سنّة رسول الله» می‌گوید: «قسّمتها قسمة الکتاب و تزید علیه بقسمین یختصّان بها دون الکتاب: الفعل و الاقرار علی القول و الفعل»[3] و در ادامه، ایشان نیز به صورت مختصر از مدلول فعل و تقریر شارع بحث می‌نماید.

ابوالحسین بصری نیز در کتاب معتمد،[4] بعد از بحث از اوامر، نواهی و مجمل و مبیّن، مبحث مستقلّی را راجع به افعال تحت عنوان «الکلام فی الافعال» باز نموده و ذیل این مبحث بابی را می‌گشاید تحت عنوان «باب ذکر فصول الافعال». هر چند ایشان در ادامه فصل های مستقلّی را مطرح ننموده است، ولی برای اوّل بار به طور مفصّل راجع به مدلول افعال، بحث می‌کند، اگرچه هیچ بحثی راجع به تقریر شارع مطرح نمی‌نماید.