درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: مباحث علم اصول/ مقصد پنجم: بررسی مدالیل افعال و تقاریر شارع / پیشینه تاریخی بحث

ادامه مقصد پنجم: بررسی مدالیل افعال و تقاریر شارع

بیان شد بحث در این مقصد نیز ذیل چند مبحث پی‌گیری می‌شود. مبحث اول یعنی اهمیت بحث بیان گردید. بحث در مبحث دوم یعنی پیشینه تاریخی بحث بود و بیان گردید این بحث از مباحث اصلی مطرح در کتب قدمای اصولی عامه می باشد و در این زمینه به کلام جصاص در فصول، ابن شهاب در رسالةٌ فی اصول الفقه و ابو الحسین بصری در معتمد اشاره گردید. در ادامه به بیان کلام سایر اصولیون عامه و همچنین کلام اصولیّون امامیّه خواهیم پرداخت.

ادامه مبحث دوّم: پیشینه تاریخی بحث

محقق آمدی از اصولیون قرن پنجم اهل سنت در کتاب الاحکام فی اصول الاحکام، اصل دوم از اصول جاری در ادله شرعیه را سنت دانسته و می گوید: «با وجود اینکه سنت شامل اقوال، تقاریر و افعال است، ولی ما در این اصل در خصوص افعال و تقاریر شارع بحث نموده و بحث از اقوال و الفاظ شارع را در اصل چهارم یعنی «ما یشترک فیه الکتاب و السنة و الاجماع» مطرح خواهیم نمود».[1]

ایشان در ادامه به طور مفصل ذیل چند مسأله، از مباحث مربوط به افعال شارع همچون مدلول افعال شارع، تعارض افعال شارع و تعارض افعال شارع با اقوال شارع و همچنین ذیل یک مسأله راجع به تقریر شارع بحث می نماید.

فخر رازی در المحصول[2] نیز فصل مستقلی را تحت عنوان «الکلام فی الافعال» مطرح نموده است، ولی راجع به تقریر شارع نه ضمناً و نه مستقلاً بحث نمی نماید.

در اعصار بعد نیز همین رویه کما بیش در میان اندیشمندان اصولی عامه با اندکی تغییر در چینش مباحث تعقیب شده است.

بحث از افعال و تقاریر نزد اصولیون امامیه نیز از قدیم الایام به عنوان یکی از مهمترین مباحث اصولی مطرح بوده است.

سید مرتضی «رحمة الله علیه» در ذریعة[3] ، باب مستقلی را به بحث از افعال اختصاص داده و به نحو مستقل درباره تعریف فعل شارع، اقسام آن، مدلول آن، وجوه وقوعی آن و برخی دیگر از مباحث مربوطه به صورت مفصل بحث می نمایند اما راجع به تقریر شارع، نه به صورت ضمنی و مختصر و نه به صورت مستقل و مفصل هیچ بحثی را مطرح ننموده اند.

شیخ طوسی «رحمة الله علیه» نیز به تبع استاد خود، باب هشتم از کتاب عده[4] را به بحث از افعال اختصاص داده و همان مباحثی را که سید مرتضی «رحمة الله علیه» در ذریعة مطرح کرده بودند با قدری تفاوت در طراحی بحث، تعقیب می نمایند.

محقق حلی «رحمة الله علیه» در معارج[5] نیز همچون سید مرتضی و شیخ طوسی «رحمة الله علیهما» عمل نموده و یک باب مستقل تحت عنوان باب افعال باز نموده و ذیل دو فصل، یکی راجع به مدلول فعل و دیگری راجع به احکام فعل بحث می نمایند.

بعد از محقق حلی «رحمة الله علیه»، مرحوم علامه در مبادی[6] به نحو مختصر در مقصد ششم و در نهایة[7] به نحو مفصل در مقصد هفتم از مقاصد کتاب خود به بحث از افعال پرداخته اند.

بر این اساس روشن می شود بحث از افعال شارع تا قرن هشتم به عنوان یکی از مهمترین مباحث علم اصول در میان امامیه مطرح بوده است.

و اما در قرن نهم، فرزند شهید ثانی «رحمة الله علیهما» در کتاب معالم که از مهمترین کتب اصولی امامیه می باشد، مباحث مربوط به علم اصول را ذیل نُه مطلب مطرح می نمایند بدون اینکه راجع به افعال شارع به صورت مستقل و یا حتی ذیل یکی از این مطالب نُه گانه بحث نمایند و هیچ دلیلی نیز برای حذف این مبحث مهم ارائه نداده اند.

در قرن 13، میرزای قمی «رحمة الله علیه» در باب ششم از ابواب کتاب قوانین[8] که مربوط به ادله شرعیه می باشد، سه مقصد اصلی را تحت عنوان کتاب، سنت و اجماع مطرح نموده و ذیل مقصد سنت به ذکر دو مطلب می پردازند: مطلب اول راجع به قول شارع و مطلب دوم راجع به فعل و تقریر شارع. ظاهراً ایشان نخستین بار به جای تعبیر «فعل النبی» که در کتب سابق رایج بوده است، از تعبیر «معصوم» استفاده نموده و این بحث را از خصوص فعل و تقریر نبی (ص) به فعل و تقریر مطلق معصومین (ع) توسعه داده اند.

متاسفانه همین رویه در قرن چهاردهم و عصر حاضر هم ادامه یافته و در اکثر قریب به اتفاق کتب اصولی، بحث از فعل و تقریر کنار گذاشته شده است، اگرچه در بعضی از کتب درسی متداول در حوزه مانند اصول مظفر[9] ذیل بحث از سنت به طور مختصر و گذرا بحث از فعل و تقریر شارع مطرح شده است؛ ولی با توجه به جایگاه مهم این بحث در استنباط احکام شرعیه، باید همانند تمامی اندیشمندان اصولی پیش از قرن چهاردهم، بحث از فعل و تقریر شارع نیز همچون بحث از قول شارع مورد توجه جدی قرار گیرد.

با توجه به مجموع آنچه بیان شد روشن می شود بحث از فعل و تقریر شارع در کلام گذشتگان، یا به صورت مستقل و یا به عنوان زیرمجموعۀ بحث سنت مطرح گردیده است و از آنجا که ما طرق ایصالیه را سنت دانسته و قول، فعل و تقریر معصوم (ع) را از محتویات سنت می دانیم، لذا لازم است بحث از افعال شارع پیش از طرح بحث از سنت و طرق ایصالیه مطرح گردد.