درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: مباحث علم اصول/مدالیل افعال و تقاریر شارع /طرق شناخت بیانیّت و وجه فعل شارع

ادامه مقصد پنجم: بررسی مدالیل افعال و تقاریر شارع

بیان شد بحث در این مقصد نیز ذیل چند مبحث پی گیری می شود. مبحث اول یعنی اهمیت بحث، مبحث دوم یعنی پیشینه تاریخی بحث، مبحث سوّم یعنی تعریف فعل و تقریر و مبحث چهارم یعنی تحریر محلّ نزاع بیان گردید. در ادامه به بیان مبحث پنجم یعنی طرق شناخت بیانیّت و وجه فعل شارع خواهیم پرداخت.

مبحث پنجم: طرق شناخت بیانیّت و وجه فعل شارع

در گذشته بیان شد افعالی که از معصومین (ع) در مقام تشریعِ حکم برای مکلّفین صادر می شود بر سه قسم است: قسم اوّل افعالی که در مقام بیان و رفع اجمال دلیل لفظی مجمل به حسب موضوع هستند؛ دیگری افعالی که در مقام بیان و رفع اجمال دلیل دیگری نیستند، ولی وجه آنها به حسب وجوب، ندب، حرمت، کراهت و اباحه معلوم می باشد و قسم سوّم افعالی که نه در مقام بیان و رفع اجمال دلیل دیگری هستند و نه وجه آنها معلوم می باشد و بیان گردید که دو قسم اوّل خارج از محلّ نزاع بوده و تنها قسم سوّم داخل در محلّ نزاع می باشد. لذا این پرسش مطرح می شود که اگر با فعلی از افعال شارع که در مقام تشریع صادر شده است، مواجه شویم، از کجا تشخیص دهیم آیا این فعل، بیان برای دلیل دیگری هست یا خیر؟ همچنین از کجا تشخیص دهیم آیا این فعل، موجّه به وجه خاصّی صادر شده و معلوم الوجه می باشد یا خیر؟

ثمره مشترک پاسخ این دو پرسش آن است که برای ما روشن می کند آیا این فعل در مقام بیان دلیل دیگری نبوده و معلوم الوجه نیز نمی باشد و لذا داخل در محلّ نزاع است و یا آنکه در مقام بیان دلیل دیگری بوده و یا معلوم الوجه می باشد و لذا خارج از محلّ نزاع خواهد بود.

همچنین ثمره مختصّه پاسخ به پرسش دوّم یعنی طریق تشخیص اینکه آیا فعل، موجّه به وجه خاصّی صادر شده است آن است که در صورت تشخیص اینکه فعل، موجّه به وجه خاصّی صادر شده است، تأسّی به معصوم (ع) در انجام یا ترک آن فعل به همان وجهی که معصوم (ع) اتیان نموده است بر مکلّفین لازم بوده و تخطّی از آن و انجام یا ترک عمل به وجهی دیگر چنانچه با اعتقاد باشد، بدعت و حرام خواهد بود؛ علاوه بر آنکه بنا بر اعتبار قصد وجه در اعمال، تخطّی از وجه مقصود از فعل معصوم (ع) موجب بطلان عمل خواهد گردید.

در هر صورت شایسته است این مبحث در دو مقام پی گیری شود: مقام اوّل راجع به راه شناخت بیانیّت فعل معصوم (ع) و مقام دوّم راه شناخت افعال دارای وجه معیّن می باشد.

مقام اوّل: راه شناخت بیانیّت فعل معصوم (ع)

سیّد مرتضی[1] و شیخ طوسی[2] «رحمة الله علیهما» از اصولیّون امامیّه و محقّق آمدی[3] از اصولیّون عامّه، دو راهکار برای تشخیص بیانیّت فعل معصوم (ع) ذکر نموده اند: راهکار اوّل اینکه معصوم (ع) تصریح به بیانیت فعل خود برای فلان دلیل لفظی مجمل نموده باشد و راهکار دوّم اینکه کلام مجملی از معصوم (ع) وارد شده باشد که نیاز به رفع اجمال دارد و از طرفی هیچ دلیل لفظی دیگری وجود نداشته باشد که بتواند اجمال را برطف نماید، در نتیجه فعل معصوم (ع) خود به خود بیان برای آن مجمل به حساب خواهد آمد، و الّا لازم می آید شارع مقدّس در وظیفه شارعیّت خود یعنی بیان احکام، کوتاهی کرده باشد.

مرحوم شیخ طوسی «رحمة الله علیه» در عدّه در مورد راهکار دوّم تشخیص بیانیّت فعل معصوم (ع) می فرمایند: «أن یعلم انّ فعله تقدّمه ما یحتاج الی بیانٍ و یعدم هناک قولٌ یمکن ان یکون بیاناً له، فیُعلَمُ انّ الذی یمکن ان یبیّن ذلک به بیانٌ، و الّا ادّی الی عدم البیان مع الحاجة الیه».[4]

البتّه در مقام بیانیّت ممکن است فعل، بیان برای موضوع دلیل مجمل نباشد، بلکه بیان برای دلیل عامّ در جهت تخصیص آن و یا بیان برای حکم مدلول دلیلی لفظی در جهت نسخ آن باشد که در این صورت نیز تشخیص بیانیّت فعل از همین دو طریق ممکن خواهد بود.