درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: مباحث علم اصول/مدالیل افعال و تقاریر شارع /طرق شناخت وجه فعل شارع

ادامه مقام دوّم: راه شناخت وجه فعل معصوم (ع)

بیان شد برای تشخیص هر یک از وجوه پنج گانه فعل معصوم (ع) یعنی وجوب، ندب، حرمت، کراهت و اباحه، راهکار هایی ذکر شده که برخی نسبت به تشخیص تمامی این وجوه، مشترک بوده و برخی راهکار اختصاصی نسبت به هر یک از این وجوه می باشند. راهکار های مشترک بیان گردید. بحث در بیان راهکار های اختصاصی بود که در این زمینه راهکار های اختصاصی تعیین موجّه بودن فعل شارع به وجه اباحه بیان گردید. بحث در بیان راهکار های اختصاصی تعیین موجّه بودن فعل شارع به وجه ندب بود که در این زمینه سه وجه بیان گردیده و مورد پذیرش قرار گرفت و یک وجه بیان گردیده و مورد نقد قرار گرفت.

در ادامه به بیان سایر راهکار های اختصاصی تعیین موجّه بودن فعل شارع به وجه ندب و نقد آنها و همچنین بیان راهکار های اختصاصی تعیین موجّه بودن فعل شارع به وجه وجوب و همچنین بیان راهکار های اختصاصی تعیین موجّه بودن فعل به حرمت و یا کراهت در صورت ترک معصوم (ع) خواهیم پرداخت.

ادامه راهکار های اختصاصی کشف مندوبیّت فعل معصوم (ع)

طریق پنجم کشف مندوبیّت فعل معصوم (ع) آن است که مشاهده شود معصوم (ع)، در ضمن فعل خود، عملی را انجام دهد که جز در ضمن عمل مستحبّ جایز نیست مثل اینکه در ضمن نماز خود، سور عزائم را قرائت نمایت که کاشف از آن است که این نماز او واجب نبوده و بلکه مستحبّ می باشد، زیرا خواندن سور عزائم تنها در ضمن نماز مستحبّی جائز می باشد.

راهکار های اختصاصی کشف وجوب فعل معصوم (ع)

امّا در خصوص تعیین موجّه بودن فعل معصوم (ع) به وجوب، سه طریق ذکر شده است:

طریق اوّل آنکه معصوم (ع) فعلی را به جای فعل واجب دیگری انجام دهد، مثلاً فاتحة الکتاب را به جای تسبیحات اربعه در رکعت سوّم یا چهارم بخواند که معلوم است انجام فاتحة الکتاب به جای تسبیحات اربعه در این رکعات، علی نحو الوجوب و آن هم به نحو وجوب تخییری انجام گرفته است، چون تخییر بین واجب و غیر واجب، محال می باشد؛ زیرا اتیان فعل واجب، لازم است و ترک آن حرام است، در حالی که در غیر واجب، اتیان فعل لزومی ندارد و ای چه بسا در برخی موارد مثل حرام، ترک فعل لازم می باشد.[1]

طریق دوّم آن است که معصوم (ع)، مقترن با فعل خود عملی را انجام دهد که از لوازم واجب بوده و جز در واجب انجام نمی گیرد، مثلاً به همراه نماز خود، اذان و اقامه بخواند که از خصائص نماز های واجب هستند و این کاشف از آن است که نمازی که معصوم (ع) به همراه این اذان و اقامه به جا آورده است، واجب می باشد.[2]

طریق سوّم آن است که معصوم (ع) شخصی را به خاطر ترک عملی که خود معصوم (ع) آن را انجام می دهد، تعزیر نماید، زیرا تعزیر حاکم اختصاص به ترک واجب و فعل حرام دارد و لذا از تعزیر حضرت معلوم می شود فعل معصوم (ع) واجب بوده که دیگری را به خاطر ترک آن تعذیر نموده است.

طریق چهارم آن است که فعل معصوم (ع)، قضاء عبادت واجب باشد؛ زیرا ادلّه تبعیّت قضاء از اداء مقتضی آن خواهد بود که قضاء معصوم (ع) نیز واجب می باشد؛ لکن اوّلاً بر فرض پذیرفته شود وجوب عمل ملازمه با وجوب قضاء ان دارد گفته می شود همان اشکالی که در جلسه پیشین بر دلالت انجام قضاء عمل مستحبّ بر استحباب قضاء معصوم (ع) مطرح گردید، بر این طریق نیز مطرح می باشد و ثانیاً گفته شده است اساساً هیچ تلازمی میان این وجوب عمل و وجوب قضاء آن وجود ندارد، زیرا گاه اداء یک عمل واجب است، ولی قضاء آن مستحبّ می باشد مثل زکات فطره بنا بر این قول که قضاء بعد الوقت، استحباب داشته باشد.[3] اگرچه به نظر می رسد این اشکال دوّم وارد نبوده و عمده اشکال وارد بر این طریق، همان اشکال اوّل می باشد، زیرا اوّلاً مثال نقضی که ذکر شد یعنی استحباب قضاء زکات فطره، علی قولٍ بوده و اتّفاقی نیست و سایرین قائل به وجوب قضاء زکات فطره هستند و ثانیاً بنا بر همان قول استحباب قضاء زکات فطره نیز این استحباب، بر خلاف اصل تبعیّة القضائ للاداء و از باب وجود دلیل خاصّ برای خروج از تحت این اصل می باشد، به گونه ای که اگر این دلیل خاصّ وجود نداشت، قائلین به همین قول نیز بر اساس ادلّه تبعیّة القضاء للاداء قائل به وجوب قضاء زکات فطره بعد الوقت می گردیدند.

راهکار های اختصاصی کشف حرمت فعل در صورت ترک معصوم (ع)

و امّا در خصوص تعیین موجّه بودن فعلی که معصوم (ع) آن را ترک می نماید به حرمت، یک طریق به ذهن می آید و آن اینکه معصوم (ع)، فعلی را همواره ترک نموده و سایرین را به خاطر انجام آن فعل، تعذیر نماید، زیرا همانطور که گذشت، تعزیر حاکم اختصاص به ترک واجب و فعل حرام دارد و لذا از تعزیر حضرت بر انجام فعل معلوم می شود این فعل، حرام بوده است.

راهکار های اختصاصی کشف کراهت فعل در صورت ترک معصوم (ع) یا فعل ایشان

و امّا در خصوص تعیین موجّه بودن فعلی که معصوم (ع) آن را ترک نموده و یا انجام می دهد به کراهت، چند طریق به نظر می رسد:

طریق اوّل اینکه معصوم (ع) فعلی را که اصل مرجوحیّت آن معلوم است، ترک کند ولی سایرین را از انجام آن نهی ننماید، زیرا به ضمیمه اشتراک الاحکام، جواز فعل برای معصوم (ع) نیز ثابت شده و لذا ترک معصوم (ع) حمل بر کراهت می گردد؛

طریق دوّم آن است که معصوم (ع) از انجام عملی نهی نماید، ولی بدون وجود دلیل بر نسخ یا تخصیص و همچنین بدون وجود عذر خاصّ، خود مرتکب آن فعل گردد بنا بر آنکه صدور مکروه از معصوم (ع) جایز باشد، زیرا در این صورت گفته می شود از آنجا که معصوم (ع)، فعل حرام انجام نمی دهد، لذا فعل معصوم (ع) قرینه بر عدم حرمت آن بوده و نهی ایشان، قرینه بر کراهت فعل معصوم (ع) می گردد.