درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: مباحث علم اصول/مدالیل افعال و تقاریر شارع /ثمرات فقهی مسأله

ادامه مبحث دهم: ثمرات فقهی مسأله

بیان شد مسأله مدلول افعال و تقاریر شارع نقش بسیار مهمّی در استنباط احکام شرعی دارد و لذا لازم است به چند نمونه در این زمینه اشاره گردد، ولی از آن جهت که برخی استنادات فقهاء به فعل معصوم (ع)، خارج از محلّ نزاع بوده و از قبیل استناد به فعلی که در مقام تشریع بودن آن محرز نیست و یا استناد به فعلی که وجه آن از خارج روشن بوده و موضوع قاعده تأسّی است می باشد و برخی دیگر از استنادات فقهاء به فعل معصوم (ع)، اساساً در جهت اثبات حکم شرعی فعل نبوده و بلکه صرفاً در جهت بیان موضوع دلیل لفظی مجملی است که بر حکم شرعی فعل دلالت دارد، لذا لازم است پیش از ذکر ثمرات فقهی مسأله، مواردی از این استنادات ذکر گردد.

مورد اوّل از این استنادات یعنی استناد به فعل معصوم (ع) برای اثبات وجوب غسل وجه و یدین در وضو از بالا به پایین بیان گردید و به این نتیجه رسیدیم که این مورد از قبیل استناد به فعل معصوم (ع) در فعلی است که احتمال عادی بودن آن داده شده و در مقام تشریع بودن آن احراز نشده است و لذا این فعل، خارج از محلّ نزاع بوده و دلالت بر حکم شرعی فعل نخواهد داشت.

در ادامه به بیان مورد دوّم از این استنادات یعنی استناد به فعل معصوم (ع) برای اثبات عدم انعقاد تکبیرة الاحرام نماز به لفظ «الله الاکبر» خواهیم پرداخت.

مورد دوّم: عدم انعقاد تکبیرة الاحرام به غیر «الله الاکبر»

محقّق حلّی «رحمة الله علیه» در خصوص این مسأله که آیا لازم است تکبیرة الاحرام در نماز به صورت مرتّب آمده و ابتدا لفظ «الله» گفته شود و سپس لفظ «اکبر» ذکر گردد و یا آنکه ترتیب لازم نیست و اگر بر عکس گفته شود: «الاکبر الله» نیز صحیح می باشد؟

ایشان در معتبر می فرمایند: «مسئلة: و لا تنعقد الصلاة إلا بقول «اللّه أكبر» مرتبا‌، كذا ذكره الشیخ فی المبسوط و هو قول علمائنا، و به قال مالك، و قال الشافعی: «لو قال: اللّه أكبر جاز»[1] ، و به قال ابن الجنید منا، لكن كَرَّهَه و لم یُحَرِّمه و عقد به الصلاة، و قال أصحاب الشافعی: ،یجوز أن ینكس فیقول: الأكبر اللّه»، و قال أبو حنیفة: «ینعقد بكل اسم من أسماء اللّه تعالى على وجه التعظیم مثل «اللّه الجلیل»، و «اللّه العظیم»، لقوله تعالى: وَ ذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلّٰی».[2]

ایشان در ادامه در مقام استدلال بر نظریّه مختار امامیّه یعنی عدم جواز نکس در «الله اکبر» می فرمایند: «لنا اقتصار النبی صلّى اللّه علیه و آله على الصورة التی قلناها و هی امتثال فی مقابلة الأمر المطلق، فیكون بیانا، و لقوله علیه السّلام «صلوا كما رأیتمونی أصلی»؛ و ما أجازه أصحاب الشافعی من النكس لا یصح، لأنه لا یكون تكبیرا؛ أو ما قاله أبو حنیفة، لیس حجة، لأنه اخبار عن ذكر اللّه و فعل النبی صلّى اللّه علیه و آله مبین له، فیقتصر علیه، و لا تنعقد الصلاة بمعناه و لا بغیر العربیة و هو مذهب علمائنا».[3]

همانطور که واضح است، ایشان در این عبارت به فعل نبیّ (ص) در جهت اثبات حکم شرعی تکبیرة الاحرام نماز استناد نکرده اند، بلکه حکم شرعی تکبیرة الاحرام در نماز یعنی وجوب، از ادلّه لفظیّه استفاده شده است، ولی از آنجا که موضوع این ادلّه یعنی نفس تکبیرة الاحرام، مجمل بوده و معلوم نیست آیا شامل تمامی اذکاری که دلالت بر بزرگی و عظمت خداوند دارد می گردد یا آنکه اختصاص به خصوص لفظ «الله اکبر» دارد، ایشان برای تبیین این موضوع به فعل نبیّ (ص) که در تکبیرة الاحرام های نماز های خود فقط از لفظ «الله اکبر» استفاده می نموده اند، استناد می نماید و این استناد ایشان، صرفاً استناد به فعل به عنوان بیان برای موضوع دلیل لفظی مجملی است که دلالت بر حکم شرعی فعل دارد، نه استناد به فعل برای اثبات حکم شرعی آن فعل.