درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: مباحث علم اصول/مدالیل افعال و تقاریر شارع /

ادامه مقصد ششم: احوال مدالیل افعال و تقاریر شارع

بیان شد قبل از وارد شدن در مقصد ششم یعنی بحث از احوال مدالیل افعال و تقاریر شارع لازم است چند مقدّمه بیان گردد. بحث در مقدّمه اوّل یعنی بیان شرایط عامّه دلالت فعل، ترک و یا تقریر معصوم (ع) بر مدلول خود نزد هر یک از قائلین به دلالت فعل، ترک و تقریر بر حکم شرعی اعمّ از وجوب، استحباب و یا اباحه بود که بیان شد شرایط متعدّدی برای دلالت فعل بر وجوب، استحباب و یا اباحه و دلالت ترک بر حرمت، کراهت و یا اباحه نزد قائلین آنها وجود دارد که هیچ یک از این قائلین بدون وجود این شرایط، دلالت فعل بر مدلول ادّعائی را نمی پذیرند، چه فعل، حدث خارجی ایجابی و یا عدم حدث خارجی باشد که معمولاً از آنها به فعل و ترک یاد می شود و چه سکوت معصوم (ع) که از آن به تقریر یاد می شود. در این زمینه، شرط اوّل یعنی تقیّه ای و اضطراری نبودن فعل، ترک و یا تقریر معصوم (ع) بیان گردید. در ادامه به بیان شرط دوّم یعنی از روی قصد و التفات بودن فعل، ترک و یا تقریر معصوم (ع) و نقد و بررسی آن و سپس به بیان مقدّمه دوّم یعنی تعریف تقریر معصوم (ع) خواهیم پرداخت.

شرط دوّم: از روی قصد و التفات بودن فعل، ترک و تقریر معصوم (ع)

ممکن است کسی بگوید علاوه بر تقیّه ای و اضطراری نبودن فعل، ترک و یا تقریر معصوم (ع)، لازم است از روی قصد و در حالت التفات باشد، و الّا نمی تواند بر مدلول خود نزد هر یک از قائلین به دلالت فعل، ترک و تقریر بر حکم شرعی اعمّ از وجوب، استحباب و یا اباحه دلالت نماید، لکن از آنجا که محلّ نزاع در فعل، ترک و تقریر معصوم (ع) همانطور که گذشت، خصوص فعل، ترک و تقریری است که در مقام جعل شرعی صادر شده باشد و صدور در مقام جعل شرعی متوقّف بر آن است که فعل، ترک و یا تقریر از روی قصد و التفات انجام شده باشد، لذا اساساً نیازی به ذکر این شرط نیست، به خلاف تقیّه ای و اضطراری نبودن که صدور در مقام جعل و تشریع، متوقّف بر آنها نیست، چرا که شارع در حالت تقیّه و اضطرار، فعل، ترک و یا تقریر خود را در مقام جعل و تشریع صادر می نماید، به این تفاوت که اگر تقیّه و اضطرار وجود نداشته باشد، فعل، ترک و تقریر در مقام جعل حکم اوّلی شرعی خواهد بود و اگر تقیّه و اضطرار وجود داشته باشد، در مقام جعل حکم ثانوی شرعی یعنی حکم تقیّه ای و حکم اضطراری خواهد می باشد.

البتّه در صورت شکّ در تقیّه ای یا اضطراری بودن فعل، ترک و یا تقریر معصوم (ع) یا عدم تقیه ای و اضطراری بودن آن، اصل بر عدم تقیّه و اضطرار است، چون تقیّه و اضطرار، حالاتی غیر عادی و نادر هستند در غالب موارد، تقیّه و اضطرار وجود ندارد و لذا تقیّه و اضطرار، نیازمند بیان زائد بوده و از نفس فعل، ترک و یا تقریر معصوم (ع) دانسته نمی شود.

مقدّمه دوّم: تعریف تقریر

تقریر در لغت به معنای تثبیت و جعل الشیء قارّاً و ثابتاً می باشد، اگرچه گاه در میان لغویّون به لازم وجودی معنای تثبیت یعنی امضاء و گاه نیز به لازم عدمی آن یعنی عدم المنع و عدم الردع نیز تفسیر شده است؛

امّا در تعریف تقریر در اصطلاح، محقّق قمّی «رحمة الله علیه» همانطور که سابقاً نیز بیان گردید می فرمایند: «هو ان یفعل بحضوره او اطَّلَعَ علی فعلٍ فی عصره و لم یُنکِر».[1] لکن جامع تر آن است که در تعریف تقریر گفته شود: «هو سکوت المعصوم (ع) عمّا اطّلع علیه من فعلٍ او ترکٍ او قولٍ او اعتقاد»؛ با عبارت «سکوت المعصوم (ع)»، سکوت غیر معصوم (ع) خارج می شود؛ با عبارت «عمّا اطّلع علیه»، مواردی از سکوت معصوم (ع) که بدون اطّلاع از فعل، ترک، قول و اعتقاد بوده است خارج می شود، چون در صورت عدم اطّلاع، سکوت، کاشف از رضایت نیست؛ و با عبارت «من فعلٍ او ترکٍ او قولٍ او اعتقادٍ»، تعمیم موصول و عدم اختصاص آن به فعل دانسته می شود، چون گاهی سکوت نسبت به فعلی است که در محضر معصوم (ع) انجام می گیرد مثل شرب توتون، گاهی نسبت به ترک است مثل ترک قنوت در نماز، گاهی نسبت به قول صادر از غیر معصوم (ع) در محضر ایشان است مثل اینکه در محضر معصوم (ع) از ایشان سؤالی پرسیده شده و شخص دیگری جواب دهد و حضرت سکوت نمایند و گاهی سکوت، نسبت به یک اعتقاد است، چه اعتقاد مربوط به احکام شرعی و چه اعتقاد مربوط به مسائل کلامی.