درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی سبزواری

موضوع: مباحث علم اصول/طرق موصله به امور صادره از شارع در مقام تشریع /پیشینه تاریخی بحث

مطلب اوّل: پیشینه تاریخی بحث

بیان شد اگرچه بحث از حجّیّت و اعتبار سنجی طرق ایصالی به اموری که از شارع مقدّس در مقام جعل شرعی صادر شده است فی الجملة از ابتدا در میان اندیشمندان علم اصول مطرح بوده است، ولی به لحاظ شیوه طرح این طرق، کیفیّت بحث از آنها و همچنین تعداد این طرق در اعصار مختلف، متفاوت از یکدیگر می باشد.

پیشینه تاریخی این بحث در کلمات عامّه ذکر شده و بیان گردید اکثر اندیشمندان عامّه، کتاب، سنّت، اجماع و قیاس به عنوان ادلّه شرعی احکام در نظر گرفته اند، نه به عنوان طرق کاشف از ادلّه شرعیّه. در ادامه به بیان پیشینه تاریخی بحث در کلمات امامیّه خواهیم پرداخت.

پیشینه تاریخی بحث در کلمات امامیّه

شیخ مفید «رحمة الله علیه» در کتاب مختصر التذکرة باصول الفقه[1] در ابتدا کتاب الله، سنّت رسول الله (ص) و اقوال ائمّه (ع) را تحت عنوان «اصول الاحکام الشرعیّه» معرّفی می نمایند که مراد ایشان از «اصول» در این عنوان، «ادلّه» می باشد و در ادامه سه امر عقل، لسان یعنی لغت و اخبار را طرق موصله به علم مشروع (علمی که به لحاظ شرعی معتبر می باشد) در کتاب الله، سنّت رسول الله (ص) و اقوال ائمّه (ع) معرّفی می کنند؛ ایشان در حقیقت در صدد بیان این مطلب است که از نگاه شارع، برای شناخت احکام موجود در کتاب، سنّت رسول الله (ص) و اقوال ائمّه (ع)، سه طریق وجود دارد: یکی عقل در جهت شناخت حجّیّت قرآن، سنّت رسول الله (ص) و اقوال ائمّه (ع)، دیگری لسان و لغت در جهت شناخت معانی کلمات موجود در کتاب، سنّت رسول الله (ص) و اقوال ائمّه (ع) و سوّم أخبار در جهت اثبات عناصری که به عنوان ادلّه احکام شرعی شناخته می شوند یعنی کتاب، سنّت رسول الله (ص) و اقوال ائمّه (ع).

همانطور که روشن است، ایشان محتویات کتاب، سنّت و اقوال ائمّه (ع) یعنی اموری را که در کتاب، سنّت و اقوال ائمّه (ع) در مقام جعل شرعی صادر شده اند را به عنوان ادلّه احکام شرعیّه و عقل، لسان یا همان لغت و أخبار را به عنوان طریق معتبر شرعی کشف این ادلّه معرّفی نموده اند.

سیّد مرتضی «رحمة الله علیه» در ذریعة مباحث علم اصول را در دو بخش ترتیب می دهند: بخش اوّل راجع به محتویات کتاب و أخبار یعنی اموری است که در کتاب و أخبار در جهت جعل شرعی صادر شده اند مثل بحث اوامر،[2] نواهی،[3] عامّ و خاصّ،[4] مجمل و مبیّن[5] و امثال آنها و بخش دوّم راجع به اموری است که حاوی این محتویات می باشند که ما از آنها به طرق موصله یاد می کنیم مثل بحث اخبار،[6] افعال،[7] اجماع[8] و قیاس.[9]

شیخ طوسی «رحمة الله علیه» نیز در عدّه دوّمین باب از کتابش را تحت عنوان أخبار[10] مطرح نموده و در این باب به بیان احکام أخبار بما هو طریقٌ الی سنّة رسول الله (ص)و اقوال الائمّه (ع) می پردازند و و سپس ذیل چندین باب راجع به محتویات کتاب و أخبار مثل اوامر،[11] نواهی[12] و امثالهم بحث می نمایند، باب هشتمی را به افعال[13] اختصاص می دهند و در باب نهم، اجماع[14] و در باب دهم، قیاس[15] را مطرح می نمایند.