درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

بیان شد مهمترین و وسیعترین طریق به اقوال ، افعال و تقاریر شارع مقدس، احادیث، روایات و به تعبیری أخبار می باشند و شایسته است پیش از ورود به بحث اعتبار سنجی أخبار، چند نکته مقدماتی بیان گردد. نکته اول یعنی پیشینه تاریخی بحث و نکته دوم یعنی جایگزینی سنت به جای أخبار و خبر در کلام برخی متأخرین بیان گردید. در ادامه به بیان نکته سوم یعنی حقیقت خبر، اقسام و احوال آن خواهیم پرداخت.

این نکته ذیل چند مطلب پی گیری می شود.

آنچه مشهور میان اصولیون بوده و در کتبی مثل عده شیخ[1] «رحمة الله علیه» و الإحکام آمدی[2] در تعریف خبر مطرح شده است آن است که: «الخبر، القول الذی یتطرق الیه التصدیق او التکذیب»[3] . «یتطرق» در این تعریف به معنای «یحتمل» است و تطرق به معنای احتمال دخول صدق و کذب بوده و با این قید، إنشاء که موجد مدلول خود در عالم خارج می باشد از تعریف خبر خارج می گردد.

به این تعریف ایراداتی وارد می باشد:

یکی اینکه کلمه «قول» و در برخی تعاریف کلمه «لفظ»، موجب عدم جامعیت این تعریف می گردد، زیرا إیماء، اشاره و علامت را خارج می نماید در حالی که خبر می تواند به ایماء، اشاره و علامت که احتمال صدق و کذب در آنها وجود دارد نیز محقق گردد؛

دیگر آنکه قید «یتطرق الیه التصدیق أو التکذیب»، موجب عدم جامعیت این تعریف نسبت به کلام الله تعالی، کلام رسول اکرم (ص) و کلام معصومین (ع) و همچنین خبری می شود که مضمون آن امر محال می باشد، زیرا احتمال کذب در کلام الله تعالی، کلام رسول اکرم (ص) و کلام معصومین (ع) راه ندارد، کما اینکه احتمال صدق در مورد خبری که مضمون آن امر محال باشد راه ندارد، در حالی که خبر می تواند به کلام الله تعالی، کلام رسول اکرم (ص)، کلام معصومین (ع) و همچنین أخبار محال ، محقق گردد.

بنا بر این برای رفع این دو اشکال بهتر آن است که در تعریف خبر گفته شود: «الخبر کل ما یدل علی نسبة شیء الی شیء، یحتمل بنفسه الصدق و الکذب» تا با تعبیر «کل ما یدل علی نسبة شیء الی شیء»، در عین حال که انشائات خارج می شود، خبر غیر قولی نیز داخل شود و ایراد اوّل مرتفع گردد و با تعبیر «بنفسه»، اشکال انتساب کذب به معصوم (ع) یا انتساب صدق به خبر محال ، رفع گردد.

اصطلاحات متعددی برای لفظ «خبر» در علوم مختلف وجود دارد:

اصطلاح اول همین اصطلاح اصولیون است یعنی «ما یحتمل فیه الصدق و الکذب بنفسه» که در مقابل انشاء می باشد؛

اصطلاح دوم، اصطلاح محدثین و أخباریون است که علاوه بر خبر اصولی، شامل انشاء نیز می گردد یعنی «قضیه منقوله، چه انشائی باشد و چه إخباری»؛

اصطلاح سوم، اصطلاح نحویون است که خبر در مقابل مبتدا می باشد؛

و اصطلاح چهارم، اصطلاح اهل معقول است که مرادف قضیّه بوده و عبارت است از قضیه حملیه ای که در آن چیزی به چیز دیگر نسبت داده شود.

در تعریف إنشاء گفته شده است: «هو الذی یوجد به مدلوله فی نفس الأمر» یعنی چیزی که به وسیله آن، مدلولش در نفس الأمر ایجاد می شود.

با توجه به این تعریف از إنشاء و تعریفی که از خبر گذشت چند تفاوت برای خبر و انشاء ذکر شده است:

یکی اینکه در خبر، احتمال صدق و کذب وجود داشته و امر خبر دائر بین صدق و کذب است، در حالی که انشاء، حکایت از واقع نداشته و امر آن دائر بین وجود و عدم است، لذا صدق و کذب یعنی مطابقت یا عدم مطابقت با واقع در آن راه ندارد؛

دیگر آنکه إنشاء، سبب ایجاد مدلول خود می شود اما خبر، سبب ایجاد مدلول خود نبوده و حکایت از آن دارد که مدلول آن در گذشته، حال و یا آینده در خارج وجود دارد.