درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

بیان شد خبر در علم اصول بر دو قسم است: خبر متواتر و خبر واحد و از آنجا که حجّیّت خبر متواتر به لحاظ طریقیّت آن در ایصال اقوال ، افعال و یا تقاریر شارع مقدّس، امری مسلّم است ولی حجّیّت خبر واحد مورد اختلاف می باشد، لذا تعریف خبر متواتر و خبر واحد برای تمییز این دو از یکدیگر ضروری است.

بیان شد برای تعریف خبر متواتر در علم اصول ، لازم است تعاریف مذکور در کلام اصولیّون بیان گردد. تعاریف اصولیّون عامّه و امامیّه در این زمینه ذکر گردید. در ادامه به بررسی این تعاریف خواهیم پرداخت.

با بررسی تعاریف مذکور برای خبر متواتر روشن می شود وجود دو خصوصیّت در خبر متواتر، مورد اتّفاق اصولیّون می باشد: یکی اینکه خبر مفید علم باشد و دیگری آنکه به لحاظ کثرت مُخبِرین یا سایر ملاحظات، امکان توافق و اجتماع مُخبِرین بر کذب عادتاً وجود نداشته باشد و اگرچه مرحوم شیخ در خصوص ویژگی اوّل به گروهی به نام «سُمَنیّه» که از مذاهب هند می باشند نسبت داده که تنها راه تحصیل علم، حواسّ ظاهری بوده و هیچ خبری را بما انّه خبر، چه واحد و چه متواتر، مفید علم نمی دانند، امّا از آنجا که این گروه، مطرود هستند، مخالفت آنها خدشه ای به اتّفاق مسلمین ایجاد نمی نماید.

امّا با توجّه به تفاوت های تعاریف مذکور برای خبر متواتر، ابهاماتی در این تعاریف مطرح بوده و چند پرسش اساسی مطرح می شود که پاسخ به آنها در جهت رفع این ابهامات و ارائه ضابطه ای مشخّص برای تشخیص خبر متواتر از خبر واحد ضروری می باشد.

پرسش اوّل آن است که آیا علم حاصل از خبر متواتر نسبت به صدور خبر، علم ضروری است، علم نظری و اکتسابی و یا اعمّ از آنها؟

علم ضروری، علمی است که برای هیچ کس قابل انکار نبوده و مبتنی بر مبانی نظری اختلافی نمی باشد مثل علمی حاصل از حواسّ ظاهری و علم نظری، علمی است که متّکی به مقدّمات نظری می باشد به این معنا که ممکن است برای برخی به لحاظ برخی مبانی نظری حاصل گردیده و برای برخی دیگری به لحاظ سایر مبانی نظری حاصل نشود؛

با توجّه به این مقدّمه حاصل این پرسش آن است که آیا علم حاصل از خبر متواتر نسبت به صدور خبر باید علمی باشد که هیچ واسطه و مقدّمه قابل نفی و اثباتی در آن دخیل نباشد به گونه ای که هر کس این خبر را بشنود، بر اساس هر مبنایی که داشته باشد علم به صدور مخبر پیدا نماید یا آنکه علم حاصل از خبر متواتر، علمی است که می تواند علاوه بر تواتر خبر، نیازمند هم خوانی برخی مقدّمات و وجود بعضی از وسائط نظری باشد؟ مثلاً اگر خبری از امام صادق (ع) به نحو تواتر نقل شود و موضوع خبر، امری باشد که برخی آن را از مسائل مطرح در زمان امام صادق (ع) دانند و لذا برای آنها از تواتر این خبر، علم به صدور آن خبر از امام صادق (ع) حاصل می شود،

در حالی که برخی دیگر آن امر را از مسائل مستحدثه پس از امام صادق (ع) می دانند و لذا برای آنها از تواتر این خبر، علم به صدور آن از امام صادق (ع) حاصل نمی گردد؛ در اینجا اگر علمی که باید در خبر متواتر حاصل شود، خصوص علم ضروری باشد، این خبر که مفید علم نظری می باشد، خارج از دائره خبر متواتر خواهد بود امّا اگر علمی که باید در خبر متواتر حاصل شود، علم نظریّ یا اعمّ از علم ضروری و علم نظری باشد، این خبر که مفید علم نظری می باشد، داخل در دائره خبر متواتر می باشد.

در پاسخ به این پرسش گفته می شود اگرچه برخی اندیشمندان اصولی مثل محقّق آمدی در الإحکام[2] ، در خصوص این مطلب و اقوال و ادلّه هر یک از طرفداران این اقوال ، به طور تفصیلی بحث نموده اند (هر چند ایشان نیز در نهایت همچون سیّد مرتضی[3] «رحمة الله علیه» قائل به توقّف شده و اظهار نظری نکرده اند[4] )، ولی علی التحقیق، این اختلاف هیچ تأثیری در آنچه مقصود اصلی از تقسیم خبر به خبر متواتر و خبر واحد است ندارد، زیرا مقصود اصلی از تقسیم خبر به خبر متواتر و خبر واحد در ما نحن فیه، بیان مقطوعیّت طریقیّت ایصالی خبر متواتر و در مقابل ، عدم مقطوعیّت و اختلاف در طریقیّت ایصالی خبر واحد می باشد و از این لحاظ تفاوتی ندارد که اصطلاح خبر متواتر، منحصر در خبر مفید علم ضروری دانسته شود یا اصطلاحی اعمّ از خبر مفید علم ضروری و خبر مفید علم نظری، زیرا در هر صورت چنین خبری مفید علم به صدور خبر بوده و به لحاظ اعتبار طریقیّت ایصالی، قطعی می باشد و مشاحّه در اصطلاح، تأثیری در اصل بحث نخواهد داشت و بعید نیست توقّف اندیشمندانی همچون سیّد مرتضی «رحمة الله علیه» و محقّق آمدی از همین جهت باشد که معتقد بوده اند اختلاف در اصطلاح خبر متواتر به لحاظ تقیید به علم ضروری یا عدم تقیید به آن، نمی تواند تاثیر به خصوصی در اصل غرض از تقسیم خبر به متواتر و واحد، یعنی قطعیّت طریقیّت ایصالی خبر مفید علم بگذارد.

البتّه باید توجّه شود که اقوال علماء در پاسخ به این سؤال بر دو دسته می باشد: برخی علم ضروری را در صدق خبر متواتر لازم می دانند و برخی آن را لازم ندانسته و خبر متواتر را مطلق خبر مفید علم، اعمّ از علم ضروری و علم نظری می دانند و هیچ کس قائل به اختصاص خبر متواتر به خبر مفید علم نظری نمی باشد، زیرا کلمات اصولیّون در تعریف خبر متواتر یا مقیّد به علم ضروری است و یا مقیّد به هیچ قیدی نیست و هیچ کس تعریف خبر متواتر را مقیّد به خصوص علم نظری ننموده است.