درس خارج اصول استاد عباسعلی زارعی‌سبزواری

اقسام تواتر یعنی تواتر لفظی، معنوی و اجمالی ذکر شده و مورد تعریف قرار گرفت، ولی از آنجا که اصطلاح تواتر اجمالی اصطلاح جدیدی در علم اصول به حساب آمده و در کلام قدماء و بلکه متأخّرین از اصولیّون نیز دیده نمی شود، لازم است راجع به مفهوم دقیق این اصطلاح، توضیح بیشتری داده شود. در ادامه به بیان اصطلاح تواتر اجمالی خواهیم پرداخت.

شاید بتوان گفت اوّلین کسی که این اصطلاح را مطرح نموده و به مضمون آن اشاره می نماید، محقّق خراسانی «رحمة الله علیه» در کفایه می باشد. ایشان در مقام رفع اشکال دور از استدلال به اخبار برای اثبات حجّیّت خبر واحد، آن هم اخباری که نه تواتر لفظی دارند و نه تواتر معنوی، به تواتر اجمالی این اخبار استناد نموده و می فرمایند: «متواترةٌ اجمالاً»[1] و در ادامه در مقام توضیح تواتر اجمالی می فرمایند: «ضرورةَ انّه یُعلَمُ اجمالاً بصدور بعضها منهم علیهم السلام و قضیّته و ان کان حجّیّة خبرٍ دلّ علی حجّیّته اخصّها مضموناً ...»[2] ؛

بر اساس این فرمایش محقّق خراسانی، خبر متواتر سه قسم خواهد داشت: متواتر لفظی یعنی اخباری که از الفاظ واحد و یا الفاظ مترادف و دلالت مطابقی واحد برخوردارند و به حدّی روایت شده اند که علم به صدور آنها حاصل می شود؛ متواتر معنوی یعنی اخباری که اگرچه الفاظ مختلف و گوناگونی داشته و مدلول مطابقی هر کدام متفاوت از دیگری است، ولی مدلول تضمّنی و یا التزامی واحدی دارند؛ و قسم سوّم متواتر اجمالی یعنی اخباری که الفاظ مختلف و گوناگونی دارند و نه به لحاظ مدلول مطابقی یکسان هستند، نه به لحاظ مدلول تضمّنی و نه به لحاظ مدلول التزامی، ولی میان این اخبار قدر متیقَّنی مثل اخصّ وجود دارد که برخی از این اخبار به عموم و دلالت تضمّنی خود و برخی دیگر به خصوص و دلالت مطابقی خود بر آن دلالت دارند این قدر متیقَّن، حجّت می باشد.

معاصرین و شاگردان محقّق خراسانی «رحمة الله علیه» در رابطه با ادّعای ایشان مبنی بر وجود قسم مستقلّی از تواتر در مقابل تواتر لفظی و معنوی به نام تواتر اجمالی اختلاف نموده اند: برخی آن را پذیرفته اند و برخی تواتر اجمالی را قسم مستقلّی ندانسته و بلکه راجع به تواتر معنوی می دانند.

از جمله گروه اوّل، محقّق نائینی «رحمة الله علیه» می باشد که از معاصرین محقّق خراسانی «رحمة الله علیه» است. ایشان در اجود التقریرات می فرمایند[3] : «تواتر مفید قطع به صدور خبر، یا لفظی است، یا معنوی و یا اجمالی؛ تواتر لفظی آن است که خبر با لفظ واحد به تعدادی نقل شود که کثرت آنها مانع از توافق مُخبِرین بر کذب باشد؛ تواتر معنوی آن است که یک معنای واحد با الفاظ متعدّد از مُخبِرین نقل شود یا از باب نقل به معنا و یا از باب اینکه یک معنا، ملزوم اخبار متفاوتی باشد که به کثرت نقل شده است، مثل شجاعت یک شخص که از نقل وقایع مربوط به جنگ های آن شخص در مواقع مختلف ثابت می شود، هر چند هر یک از آن وقایع و جنگ ها مختلف بوده و به تواتر ثابت نیست»؛

شیخ حسین حلّی «رحمة الله علیه» در کتاب اصول الفقه خود ابتدا تعریفی متفاوت از تعریف مرحوم محقّق نائینی برای تواتر اجمالی ارائه نموده و می فرمایند[6] : «امّا التواتر الاجمالی فلیس هو الّا عبارةً عن اشتراک الاخبار الکثیرة فی قدر جامعٍ یُقطَعُ بصدوره عنهم علیهم السلام»؛

ایشان در ادامه ادّعای محقّق نائینی «رحمة الله علیه» مبنی بر رجوع تواتر اجمالی به تواتر معنوی را پذیرفته و می فرمایند[7] : «قلت: أمّا ما أفاده من رجوع الأخبار المتّفقة على قدر جامع إلى التواتر المعنوي فواضح، و ما نحن فيه من هذا القبيل، فإنّ تلك الطوائف متّفقة في قدر جامع و هو حجّية الخبر في الجملة»؛

ایشان در ادامه نسبت به ادّعای مرحوم محقّق نائینی مبنی بر عدم حصول قطع در صورت تواتر اجمالی أخباری که هیچ قدر متیقَّنی ندارند اشکال نموده و می فرمایند[8] : «و امّا اینکه محقّق نائینی «رحمة الله علیه» فرمودند در صورت عدم وجود قدر جامع میان أخبار کثیره، حصول علم به صدور بعضی از این اخبار، غیر ممکن می باشد، کلام صحیحی نیست، زیرا حتّی اگر قدر جامعی میان اخبار وجود نداشته باشد، بالوجدان علم به عدم کذب تمامی این اخبار حاصل می شود، بنا بر این وجود یا عدم وجود قدر جامع میان اخبار، هیچ تأثیری در حصول علم به صدور بعض این اخبار نداشته و تنها عامل مؤثّر در علم به صدور بعض اخبار، کثرت روایات به همراه کثرت مُخبِرین می باشد»؛

ایشان در پایان اساساً وجود اصطلاح تواتر اجمالی در علم اصول را ردّ نموده و می فرمایند[9] : «و کیف کان، فانی قد راجعت القوانین و الفصول و مقباس الهدایة للمرحوم المامقانی، فلم اعثر علی ذکر التواتر الاجمالی فی اقسام التواتر، فإنّ صاحب القوانين قدس سره قد أكثر من تقسيمات التواتر و لكن لم يذكر منها التواتر الاجمالی، فما ادری من این جاء هذا الاصطلاح الذی اشارت الیه الکفایة، و امّا هذا الذی ذکرناه من العلم بصدور الکثیر فیما بایدینا من الکتب، فهو و ان کان ناشئا ًعن الکثرة، الّا انّه مع ذلک لا یخرج عن العلم الاجمالی بصدور البعض، غایته انّه ناشٍ عن الکثرة المانعة من احتمال کذب الجمیع و هذا المقدار لا یدخله فی اقسام التواتر، لکن لا مشاحّةَ فی الاصطلاح».

یکی دیگر از کسانی که تواتر اجمالی را به عنوان قسمی مستقلّ در مقابل تواتر لفظی و معنوی نپذیرفته و آن را راجع به تواتر معنوی می دانند، مرحوم آَشتیانی در بحر الفوائد[10] می باشد.